Անհաշտ մտերմություն

ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ ՊԱԼԱՏԸ
Ծիծեռնակների և սարյակների շուտասելուկից
Թորգոմն արթնացավ: Դեռ արև չկար:
Հեռվում երկինքը շառագունել էր արևածագից`
Գծելով ծանոթ մի բնանկար:
 
Կաթնագույն մուժը, մացառների մեջ ծվեններ թողած,
Դանդաղ ցրվում էր այգուց ու բակից,
Լայն պատշգամբում ավելուկների հյուսերը կանաչ
Օրորվում էին մեղմիկ ու հանգիստ:
 
Բացվում էր օրը: Գյուղն արթնացել էր արևից առաջ:
Նոր թխած հացի բուրմունք էր գալիս:
Պարզորոշ լսվեց հորթուկին կանչող մի կովի բառաչ,
Մի բահ զրնգաց` զարնվելով քարին:
 
Թորգոմը նստեց: Ինչ-որ ծանրություն ճնշում էր հոգին,
Ծանրացած գլխում կարծես թե կար մեգ:
Այդպես է լինում հետևյալ օրը թունդ գինարբուքի:
Իսկ նա չէր խմել: Որտե՞ղ էր երեկ:
 
Եվ հիշեց հանկարծ, ու քունը փախավ: Վեր թռավ տեղից:
Արևն էր ելնում պռնկից լեռան:
Լեռնալանջերին թառած արտերը կանաչադեղին
Շեղեցին մի պահ մտքերը նրա:
 
Շուտով դեզերը շուրջպար կբռնեն արձակ կալերում
(Ոսկեվորվում են արտերը արդեն),
Վրա կհասնեն բերքահավաքի օրերը եռուն,
Մինչ շենքն ակումբի անավարտ է դեռ:
 
Եվ մոռանալով այն ծանրությունը, որ մի պահ առաջ
Ճնշում էր հոգին, ժպտաց ինքնագոհ:
Շքեզ շինության կամարները կոր և թևատարած
Ողորկ սյուները կապույտ երանգով:
 
Վերստին նրա սիրտը լցրեցին խնդությամբ այն տաք,
Որ լավ ծանոթ է սիրահարվածին:
Եվ նախագահի` Թորգոմի սրտով անցավ մի խայտանք,
Երբ աչքը ընկավ շենքի զանգվածին:
 
Ակումբ էր կոչվում, բայց իրականում պալատ էր շքեղ,
Սյունաշարավոր շրջանը նրա
Գյուղի կենտրոնում բազմել էր խրոխտ ու կամարագեղ,
Ինչպես նոր բլուր` բլուրի վրա:
 
… Երբ պատերազմը վերջացավ փառքով, երբ վերադարձան
Հաղթողներն իրենց տները նորից,
Ամեն գյուղի մեջ բարձրացավ մի սեգ Աղբյուր-հուշարձան`
Սրբատաշ բազալտ և կամ տուֆ քարից:
 
Թորգոմն էլ հայտնի իր սովորությամբ` կառուցել տվեց
Իր լավագույնը լավերի շարքում.
Ուրիշներինը մեկ ծորակ ուներ, իսկ սա ուներ` վեց,
Մեկ կամարի տեղ սա ուներ երկու:
 
Հետո շինության գովելի տենդը գյուղից գյուղ անցավ.
«Նոր ուղին» շինեց նոր գրասենյակ,
Ամբողջ մի տարի խոսք ու զրույցի առարկա դարձավ
«Կարմիր դրոշի» ակումբը մենակ:
 
Վարդաձորեցիք ետ չմնացին իրենց դրացուց.
Տանձուտն իր հերթին հետևեց նրան:
Ամեն մի կոլխոզ ճարտարությունն իր դրել էր ի ցույց:
Մրցման մեջ էին գյուղերն հարևան:
 
Սովետաշենը դեռ չէր երևում: Չգիտես ինչո՞ւ,
Դեռ դանդաղում էր Թորգոմը, լռում:
Սակայն շրջանում շատ լավ հայտնի էր, որ ամեն ինչում
Նա լավագույնն է լավի մեջ սիրում:
 
Նա սպասում էր համագյուղացի ճարտարապետին,
Որին և հայտնել բավականությամբ,
Թե կառուցելիք իր նոր ակումբը անպատճառ պիտի
Իր ձևով անշուշտ, ոչ թե մեծությամբ,
 
Խիստ նման լինի փառահեղ շենքին այն օպերայի,
Որ կառուցվել է մայրաքաղաքում:
Փոքրիկ մի Մասիս` նա պիտի ուղիղ Մասիսին նայի,
Միակը լինի ողջ շրջակայքում:
 
Նա պիտի բազմի գյուղի կենտրոնում, բլուրի վրա,
Իսկ հետագայում` ճարտագայթաձև
Լայն փողոցները պիտի գան հեռվից և հասնեն նրան`
Նոր գյուղին տալով մեծ անիվի ձև:
 
Գրասենյակը, դպրոցը, շենքը հիվանդանոցի
Ուրվագծում են արդեն հենց հիմա
Մոտավոր տեսքը գյուղի առաջին այն նոր փողոցի,
Որ և կասֆալտվի` քաղաքի նման:
 
Նորավարտ հսկա պահեստի շենքով սկիզբ է առնում
Երկրորդ փողոցը, որ արդեն, նայի՛ր,
Էլեկտրաղացով ու դարբնոցով է հիմա վերջանում
Եվ ձգտելու է այս օպերային…
 
Իսկ բնակելի տների շարքը կձգի հետո,
Կոլխոզը քիչ էլ երբ հարստանա:
Ամեն ինչ կլինի, ամեն ինչ, այո՛, միայն թե հերթով:
Նախ` այսպես պալատը պիտի վերջանա:
 
Խիստ նման լինի փառահեղ շենքին այն օպերայի,
Որ կառուցվել է մայրաքաղաքում:
Փոքրիկ մի Մասիս` նա պիտի ուղիղ Մասիսին նայի,
Միակը լինի ողջ շրջակայքում:
 
Նա պիտի բազմի գյուղի կենտրոնում, բլուրի վրա,
Իսկ հետագայում`ճառագայթաձև
Լայն փողոցները պիտի գան հեռվից և հասնեն նրան`
Նոր գյուղին տալով մեծ անիվի ձև:
 
Գրասենյակը, դպրոցը, շենքը հիվանդանոցի
Ուրվագծում են արդեն հենց հիմա
Մոտավոր տեսքը գյուղի առաջին այն նոր փողոցի,
Որ և կասֆալտվի` քաղաքի նման:
 
 
Նորավարտ հսկա պահեստի շենքով սկիզբ է առնում
Երկրորդ փողոցը, որ արդեն, նայի՛ր,
Էլեկտրաղացով ու դարբնոցով է հիմա վերջանում
Եվ ձգտելու է այս օպերային…
 
Իսկ բնակելի տների շարքը կձգվի հետո,
Կոլխոզը քիչ էլ երբ հարստանա:
Ամեն ինչ կլինի, ամեն ինչ, այո՛, միայն թե հերթով:
Նախ` այսպես պալատը պիտի վերջանա:
 
Իսկ այդ պալատը, թեկուզ անցել է մեկ ու կես տարի,
Դեռ նոր է միայն իր ձևն ստանում:
Շինանյութերով ծածկված բլուրի բարձր կատարին
Նրա մի հարկն է միայն բարձրանում:
 
Դե ստիպված ես բերքահավաքի եռուն շրջանում
Եվ բրիգադից շինարարական
Շատերին վերցնել, որ հնձի գնան, աշխատեն կալում`
Բրիգադներում դաշտավարական:
 
Վրա է հասնում ամառը նորից: Պետք է շտապել,
Որ սյունաշարը գոնե վերջանա…
Եվ «բարի լույս»-ը ստիպեց հանկարծ նրան սթափվել:
Աղջիկն էլ կանգնած Թորգոմի առաջ:
 
- Ինչպե՞ս ես, հայրի՛կ, ի՞նչ է պատահել, ինչ շա՜տ ես քնում, -
Վերհիշել տվեց ձայնը աղջըկա
Անցյալ գիշերվա վարչության նիստը, վեճի առարկան,
Եվ վիրավորված դառը վերհուշից`
Նա պատասխանեց.
-Շնորհակալ եմ, ընկեր Երազիկ,
Լավ ծեծից հետո միշտ լավ են քնում:
 
Եվ երեխայի խռովկան տեսքով, Թորգոմը դժգոհ
Բարձրադիր տնից ցած իջավ արագ:
Անփույթ սուլոցով անցնում էր հանդարտ շորորվող այգով
Ամառնամուտի զեփյուռը բարակ:

II
Թորգոմն իջավ: Աչքի առաջ
Գյուղն էր փռվել թևատարած`
Ծանոթ այնքան և անճանաչ:
…Չկան արդեն տներն այն խեղճ,
Խոնավ, մթին ու ծխախեղդ,
Կքված, թեքված իրար վրա`
Մեկը վերև, մեկը` ցածում,
Մեկը մեկից խարխուլ ու ծուռ…
Հյուղակներն այն, որոնց վրա
Փռվում էր մի համատարած,
Խարխուլ կտուր – բարձր մի տեղ,
Մի տեղ ցածր. կտուր, որտեղ
Որ վերևից դիտող մեկին
Պիտի թվար մի անսիստեմ
Ինչ-որ շենքի անկապակից
Չվերծանվող հատակագիծ…
Կտուրներն այն, որոնց վրա
Խոտն էր աճում դեղնականաչ,
Կտուր, որտեղ ծուռտիկ մեջքով,
Իր իսկ տեսքից ինքն էլ դժգոհ,
Խոտի դեզն էր թառում, որի
Ավելի խեղճ օրինակը`
Ծուռտիկ դեզը չոր աթարի
Զարդարում էր տան նեղ բակը…
Իսկ ճեղքերից խարխուլ դռան
Ներս էր խուժում մայրամուտին
Հռնդացող քամին լեռան`
Ստիպելով պառավ տատին
Սոսնձի տեղ խմոր քսել
Այդ ճեղքերին լայնաբերան
Ու փակցընել նրանց վրա
Ինչ-որ թղթեր դեղնած ու սև`
Չիմանալով, որ իր ձեռքին
Էջերն են հին ժամագրքի…
 
Անց է կացել քանի՞ տարի:
Իսկ հապա դու շուրջդ նայիր:
Նոր քարաշեն տներն ահա
Իրենց արձակ պատշգամբով,
Այգիներն սաղարթն ահա`
Ալիքավոր իրենց թմբով.
Լայն խճուղին, որ գետի պես
Հեռվից եկել ու վարարել,
Նեղ ու ծուռտիկ քուչաների
Կերպարանքն է ջնջել տարել:
Եվ դպրոցին հապա նայիր`
Տուֆաքարե այս հսկային,
Նայիր կալին կոլխոզային,
Որ այնպես է հարթված ու լայն,
Ասես լինի մեծ քաղաքի
Օդանավի արձակ կայան:
Եզրին նրա, իրար հանդեպ,
Մեծ ու Փոքր Մասիսների
Խստաբարո հայացքի դեմ,
Բարձրանում են երկու մեծ դեզ,
Ի՜նչ դեզ: Կարծես մեկը դիտմամբ
Մտածել էր խոտից սարքել
Մեծ ու Փոքր Մասիսների
Հսկայական երկու մակետ…

III
Իրարանցում է գոմերի առաջ:
Ասես ողջ գյուղը քնից վեր թռած
Ոտքի է ելել, հավաքվել այնտեղ:
Դեռ առավոտը չի բացվել կարգին,
Լոկ հորիզոնն է սփրթնել տեղ-տեղ,
Մինչ քարափներում, լանջերում լեռան
Գիշերվա մութն է դեռ նստել հանգիստ:
 
Վաղ առավոտվա մթնոլորտը ջինջ
Լցված է հիմա հազար ձայներով:
Դոփելով հողը իր սմբակներով`
Զիլ խրխնջում է հովատակ մի ձի,
Եվ կարծես դաղված այդ հզոր կանչից,
Տրտինգ է տալիս զամբիկը ջահել`
Պատրաստ մոտակա սարերն արշավել:
 
Հարևան գոմում`հորթ, երինջ ու կով,
Եվ փոքր-ինչ այն կողմ` հոտը ոչխարի:
Այնտեղ էլ արդեն այծի մկմկոց,
Հորթերի բառաչ ու մայուն գառի:
Եվ մեծ զարթոնքից այդ աղմըկալի
Նույնիսկ արևն է քնից արթնանում,
Ու մնաց մարդիկ, որ արդեն վաղուց
Ոտքի են ելել, գնում են գալիս:
 
- Շուտ արա, ա՛յ մարդ, օրը ճա՜շ դառավ, -
Ամբողջ կալով մեկ զիլ ձայնն է թնդում
Նորից Հեղուշի, որ ամեն տարի
Դանդաղելու մեջ մարդուն կշտամբում,
Շտապեցնում է, ինքն էլ շտապում,
Եվ ամեն տարի (դարձել է առած)
Յայլաղ է հասնում ամենից առաջ:
 
Իսկ նրա մարդը, հայտնի գառնարած,
Որ հանգերով է շատ հաճախ խոսում,
Եվ այդ պատճառով կոլխոզում նրան
«Առանց քյամանչի աշուղ» են ասում,-
Հենց այդ խոսքին է կարծես սպասում.
- Օրը ճա՜շ դառավ, օրը ճա՜շ դառավ…
Ա՛յ դու երեսուն տարեկան պառավ,
Դու էդ քո ստով գլուխս տարար:
Թե ճաշ չի դառել, թող դառնա խաշի՜լ,
Էլ բավակա՜ն է, հոգիս մի՛ մաշիր:
Ես չունեմ քեզ հետ էլ ոչ մի հաշիվ:
Ոչ օրն է հինը, ոչ էլ Արտոն.
Իմ շալակի տեղ` ահա ԶԻՍ ավտոն:
Դե, խնդրեմ նստիր, ուր կուզես քշիր,
Եվ թող, որ Արտոդ իր հոտը քշի…
 
Պատճառելով ուրախ ծիծաղ` իսկույն Արտոն
Իր գառների հոտն է քշում սարահարթով:
Ոչխարների հոտերն արդեն հավանաբար
Կես են անու յայլաղ տանող սարի ճամփան:
Այգաբացին ոչ նախիրն է մնում տեղում,
Ոչ ձիերի երամակը:
 
Այսպես` գյուղում
Երբ արտերում հասկակալած
Իր ճտերով հավն է կորչում,
Երբ դաշտերում ծաղիկ-կանաչ
Խոտհնձի են մարդկանց կոչում,
Երբ կարող են նախիր ու հոտ,
Չունենալով արձակ արոտ,
Ամեն վայրկյան տալ մի վնաս,
Բերան զարկել ցորեն-գարուն, -
Ֆերմաները գյուղը թողած
Դեպի յայլաղ են բարձրանում:
 
Եվ մինչ Արտոն խոսքից հետո իր հարգալից
Անմիջապես հոտն է շարժում ուլ ու գառի,
Մեքենավար Արշավիրը ԶԻՍ-ն է իսկույն գործի դնում:
Կթվոր կանայք աղմկում են, կանչում, գոչում`
Խլացնելով անգամ ձայնը մեքենայի:
Երեխեքը թռվռում են ավտոյի շուրջ`
Խանգարելով սրա-նրա շտապ քայլին:
 
Կիսով բարձված ԶԻՍ մեքենան
Զբաղեցնում է մեկ-մենակ
Հեղուշն իր յոթ տղաներով:
Դե ի՜նչ կասես, հո հասարակ
Կթվոր չէ նա, այլև արդեն
Տե՛ս. «Մայրական փառք» ստացած
Հերոս մի մայր,
Որի համար
ԶԻՍ-ն էլ քիչ է, եթե կուզեք:
Դե, ինքներդ ահա տեսեք:
 
Յոթ երեխա` իրար նման,
Ասես ելած լոկ մի ձվից,
Նույն մազերը` սաթի նման,
Նույն աչքերը` ծովից ծավի,
Հագուստներն իսկ իրար նման`
Նույն կտորից ու նույն ձևի:
 
Յոթ երեխա` յոթն էլ տղա
Եվ յոթի մեջ` ոչ մի աղջիկ:
- Դե պատճառը հենց էդ եղավ, -
Հեղինեն է մեկ-մեկ բացվում, -
Ուզում էի ծնվի աղջիկ,
Բայց ծնվում էր նորից տղա,
Նորից էի բախտս փորձում,
Եվ էդպես էլ աղջիկ չեղավ…
 
Եվ Հեղինեն շրջապատված
Իր յոթ կայտառ տղաներով,
Գլխին կապած կապույտ լաչակ,
Հագին գոգնոցը սպիտակ,
Իր աչքերով մեծ ու վճիտ
Ծիծաղում է չարաճճի…

IV
Յայլաղ տանող ճամփան բանուկ
Ասես երկինք է քեզ տանում:
Ձգվում է նա ոլորվելով,
Մեկ` ընկնելով, մեկ ելնելով.
Կախվում է նա կիրճի վրա`
Ասես նրա խորքն է չափում.
Թառում է նա լանջին լեռան`
Ասես խաղում «տափուկ-տափուկ».
Հետո կատարն է բարձրանում`
Ասես մի պահ շունչ է առնում
Այն կալաչափ տափարակին,
Ուր երբ արևն է խոնարհվում,
Թվում է, թե ձեռքդ պարզես
Կհասցնես արեգակին:
 
Եվ չնայած արևն այդքան
Մոտ է թվում այդ կատարին,
Բայց և այնպես բոլոր տարին
Նրա վրա ձյուն կա ու կա:
Սարն էլ հսկա գնդի նման
Կլոր` ասես հղկված ձեռով,
Հասկանալի այդ պատճառով
Գնդասար է կոչվում հիմա:
 
Հեղուշն արդեն տեղ է հասել,
Եվ չուզելով զուր սպասել
Ուշ մնացած ընկերներին,
Կապոցներն է քանդում-հանում,
Իր դույլերն է լավ լվանում`
Աչքի տակով հետևելով
Ճլվլացող տղաներին,
Որ աղմուկով, ուրախ ճիչով
Կանաչների, սեզի միջով
Թռչկոտում են, ծաղիկ քաղում,
Ընկնում, ելնում, տարված խաղում:
 
Մկրտիչն է հասնում շուտով
Վրնջացող իր աշխետով:
-Բարև՜, Հեղո՛ւշ:
-Հազա՛ր բարի…
-Բարի գալո՜ւստ, ընկեր վարիչ…
-Բարի լո՛ւյս Ձեզ:
-Բարո՛վ հազար…
 
Ու դեռ չանցած մեկ-երկու ժամ,
Տեղ են հասնում բոլորն արդեն:
Չանցած ևս մեկ-երկու ժամ
Տեղավորվում, հանգստանում
Սա` հոլիկում, նա` վրանում
Ու ելնում են նորից ոտի`
Սպասելով մեկն իր հոտին ,
Մեկը` դարձին իր կովերի,
Որ գալիս են, ձգվում վերից:
 
 
-Ո՞նց վերջացավ, ընկեր վարիչ,-
Բոլորի տեղ հարց է տալիս
Հեղուշը, երբ իրիկնանում
Ու հոտերը դաշտ են գնում:
-Ոնց վերջացա՞վ: Առաջվա պե՛ս, -
Մկրտիչն է պատասխանում: -
Թորգոմն էլի չի հասկանում,
Մեղադրում է և՛ ինձ, և՛ քեզ,
Որ մենք կյանքի հետ չենք գնում,
Ետ ենք մնում:
-Թող ի՜ր մասին ,
Իր պալատի մասին խոսի:
-Խոսում էլ է, ի՛նչ ես կարծում,
Բա թաքցնել էլ հո չի փորձում:
 
Եվ զրույցը դառնում է լուրջ`
Պտտվելով անցյալ օրվա
Կոլվարչության ժողովի շուրջ:
 

1

2

3

4

5

6

7