Գիշերային արոտ

ԳԼՈՒԽ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԻՇԵՐԱՅԻՆ ԱՐՈՏ
Իջնում է մութը մեղմորեն,
Լեռան քամին է արթնանում
Եվ սկսում մեղմ օրորել
Դեռ նոր բացված այն մասրենուն,
Որ աճում է այս կողմերում
Ոչ թե փափուկ լավ հողերում,
Այլ ժայռեղեն քարափների
Ու ծերպերի ճղաքներում,
Կարծես առանց արմատների,
Կարծես միայն պինդ սոսնձով
Ժայռի կողքին կպած մի կերպ:
 
Մագլցում է ձորի միջով
Մառախուղը շղարշակերպ:
Ստվերներն են իջնում ծալ-ծալ
Ու կնճիռներ տալիս սարին,
Եվ պռունգից Գնդասարի
Բարձրանում է լուսինն արծաթ`
Մառախուղի քողի ներքո:
 
Այդ պահին է, որ սրնգի
Ոլորուն ու անբառ երգով
Ետ են գալիս արոտներից
Գառ ու նժույգ, կով ու երինջ:
Ցուլի մզզյուն, ձիու խրխինջ,
Ուլի մկկոց, գառան մայուն
Հորթին կանչող կովի բառաչ,
Ճղճղոցը կթվոր կանանց
Տարածվում է ողջ ֆերմայում:
Եվ բազմաձայն այդ համերգում
Կաթնազտիչ զույգ մեքենան
Նույն եղանակն են միշտ երգում`
Որ ընդհատվում է մերթ ընդ մերթ
Դույլի, թասի զրնգոցից:
 
Թողած իրենց պահմտոցին`
Երեխաներն արխաջի մեջ
Զրույցի են նստում սիրով:
Մեկն ուզում է դառնալ հերոս`
Ստեփանյան Նելսոնի պես.
Մեկն ուզում է դառնալ վարպետ`
Ինչպես քեռին, որ քաղաքում
Գործարան է մենակ սարքում:
Մեկը` արդեն մի երկրաբան,
Գնդասարն է ուզում քանդել,
Որ իմանա ինչ կա այնտեղ.
Չորրորդը, մի չարաճճի,
Որ չի ուզում նրանց զիջի,
Ետ մնա իր ընկերներից,-
Խոսք է գցում ավտոներից:
Դեռ մեզանից ո՞ւմ հայտնի չի
Պարզությունը նրանց մտքի,
Երբ էլ լինի` մեկի խելքին
Հանկարծակի եթե փչի
Ավտոների մասին հիշել,-
Այստեղ արդեն բոլոր նրանք
Մոռանալով, որ մի վայրկյան,
Մի պահ առաջ իրենք վարպետ,
Հերոս էին ու երկրաբան,-
Շոֆեր դառնում անմիջապես
Ու խոսում են, այն էլ ինչպե՜ս:
Այստեղ արդեն ամեն տղա
Գիտակ է և լավատեղյակ
Եվ կարող է խիստ լրջորեն
Ցույց տալ բացերը «Մոսկվիչի»,
«Պոբեդայի» կողմերը լավ,
Եվ ինչն է նոր «ԶԻՍ-երի» մոտ…
 
Եվ աղմուկը նրանց վեճի
Հնչեր գուցե մինչ առավոտ,
Բայց… պահեստի փոքրիկ բակում
Արան սրինգ է նվագում:
Կանգ են առնում ղեկ ու մոտոր
Եվ իջնելով «ավտոներից»
Երեխաներն արդեն ոտով
Ինքնամոռաց` վազ են տալիս
Ու նստոտում գետնին, քարին,
Որտեղ արդեն քույր, մայր ու տատ`
Մեկի ձեռքին գուլպան կիսատ,
Մյուսներին` գիրք, լրագիր,
Ունկնդրում են նվագին:
Գեղգեղում է սրինգն անուշ,
Մեկ դառնում է թույլ ու անուժ,
Մեկ հնչում է ուժգնությամբ
(Բարակ ձայնը դառնում է թավ).
Մերթ ճչում է զվարթորեն
(Պատահել է ասես լավ բան).
Մերթ ընկնում է սարեր-ձորեր
(Կորցրել է ասես ճամփան).
Մերթ լալիս է, մերթ` ծիծաղում,
Մերթ` աղաչում ու մերթ`ծաղրում,
Մերթ գնում է հեռու-հեռու,
Մերթ էլ հանկարծ գալիս է մոտ…
Որքա՜ն ցավ կա այս երգերում
Եվ որքան սե՜ր, որքան կարո՜տ…

II
Դեռ նվագում է սրինգը Արան:
Ու սարվորները լսում են նրան:
Հանկարծ հովվական շներն են հաչում
Եվ միանգամից պոկվելով տեղից`
Սուրում են ձորը: Սրինգն է լռում,
Հավաքվածները ականջը սրում,
Լսում են:
-Մարդ է, գալիս է գյուղից,-
Ասում է Արան ու ելնում տեղից,
Որ գնա զսպի իր գամփռներին:
Մինչ այդ շները իրենք են լռում,
Կլանչ են տալիս ու ետ են դառնում:
Պարզ է` ծանոթ է եկվորը նրանց:
Եվ սպասում են: Գալիս է քիչ անց
Երազը` ձիով: Շիկնում է Արան,
Բայց մթության մեջ չեն տեսնում մարդիկ
Սիրո շիկնանքը երիտասարդի:
_________
 
…Դասընկերներ էին նրանք
Եվ միասին էին անցել
Դպրոցական տասը տարին:
Երբ դեռ փոքր էր` Արան այնպես
Ամաչկոտ էր: Առանձնապես
Քաշվում էր նա աղջիկներից:
Լուռ, ինքնամփոփ`
Ժամեր ամբողջ
Նա կերազեր ու կխաղար,
Իսկ երբ մեկը աղմըկարար
Աղջիկներից նրան կպչեր,
Նա կշիկներ, կկակազեր`
Ստիպելով իրեն հազիվ,
Որ չթողնի ու տուն վազի:
Իսկ տղե՜րքը կատակասեր,
Իսկ աղջիկնե՜րն աղմկարար…
Ինչե՜ր ասես որ չի քաշել
Նրանց ձեռքից մեր խեղճ Արան:
«Սուսիկ-փուսիկ» էին կոչում
Ընկերները այնժամ նրան,
Մեկ` ձեռք առնում, գալիս կպչում,
Մեկ` ծիծաղում նրա վրա,
Մեկ էլ` դիմում սրան-նրան…
-Տղե՛րք, ապա նայեք սրան…
-Ոնց որ հիվանդ լինի Արան.
-Քե՛զ, ա՜յ տղա, ի՞նչ է եղել,-
Եվ հարցերի մի ողջ հեղեղ
Ողողում է նորից նրան:
-Նա գունատ է:
-Ընկճված է:
-Գիտե՛ք, ինքըս համոզված եմ`
Սիրահարված է մեր տղան:
-Իսկ ո՞ւմ վրա:
-Իսկ ում վրա՞:
Ի՞նչ իմանամ, թող ինքն ասի:
-Ասա՛, Արա:
-Տո՛, ձե՜ռք քաշի,-
Շփոթվում է, քրտնում Արան,
Ծաղրողներին քաշմշելով:
-Երազիկն է, ուրիշ էլ ո՞վ:
-Տեսա՞ք սրան:
-Կեցցե Արան…
 
Եվ հրճվելով իրենց գյուտից,
Իրար բոթում ու կըսմթում,
Գետնից կտրում, օդն են նետում
Կարմրատակած խեղճ Արային,
Որ ամոթից
Ու զայրույթից
Քիչ է մնում իրեն ուտի:
Բանը գուցե վատ վերջանար,
Թե Երազը չըլրջանար.
-Դե, դուք համը շատ մի՛ք հանի,
Չեք թըռցրել հո ձեր խելքը…
 
Բայց դե ուշ էր. այդ օրվանից
Չարաճճի այդ խոխեքը
Բաց չթողին ոչ մի առիթ,
Որ չխնդան, չուրախանան:
Դե ո՞նց նրանք չուրախանան:
Ամաչկոտ էր որքան Արան,
Ինքնամփոփ ու սուսիկ-փուսիկ,
Երազիկը ընդհակառակ`
Նախագահի երես առած
Մինուճարն էր չարաճճի`
Գեղեցկուհին ողջ դպրոցի:
Տղաները դասարանի
(Ամեն մեկը իրեն մտքում,
Ամեն մեկը մյուսից թաքուն)
Սիրահարված էին նրան:
Բացառություն էր լոկ Արան,
Որին նույնպես այդ օրվանից
Մեջտեղ բերին:
Անցավ տարին,
Իսկ պատանու համար տարին
Հո տասներկու ամիս չէ լոկ:
Երեկ` մանուկ, արդ` պատանի,
Երեկ` անգետ, այսօր` խելոք.
Անցյալ օրվա զնգոցի տեղ
Մեկ էլ տեսար բասն է թնդում,
Աղվամազե բարակ մի բեղ
Վերին շուրթն է շրջապատում.
Մեկ էլ տեսար արդեն բերնից
Ծխի հոտ է մայրը առնում.
Տեսար` հանկարծ պիոներից
Կոմսոմոլ է արդեն դառնում,-
Ու երեկվա սուսիկ-փուսիկ
Եվ ամաչկոտ տղան հաճախ
Դես ու դեն է գցում աչքը…
 
Թեպետ և մեր խառնվածքը
Անհաստատ չէ այդ աստիճան
Ու դժվար է ելնում հունից,
Բայց ամեն ինչ իր պահն ունի:
Անցավ երկու-երեք տարի,
Եկող տարին իր հետ բերեց
Փոփոխություն զարմանալի:
Հանկարծ մեկից փոխվեց տղան.
Հըրմշտոցին ինքն էլ հրեց,
Կատակներից չկարմրեց,
Պատասխանեց հանգի՛ստ, խաղա՛ղ:
Արբունքի էր հասել տղան:
 
Ի՞նչ կարող էր, թվում է թե
Անմիտ լինել ավելի, քան
Այն կատակը, որ մի անգամ
Ստիպել էր նրան քրտնել:
Ինչպե՞ս եղավ. ի՞նչ պատահեց:
Իսկ ինչպե՞ս է արմատ գցում
Մասրի թուփը ժեռ քարի մեջ:
 
Հենց այդպես էլ, հավանաբար,
Իրեն համար բացեց ճամփա
Վիրավորանքն այն օրերի:
Եվ ծաղրանքի պաղ քարերի
Ինչ-որ ճեղքում աճեց մի ճյուղ
Եվ աննկատ տվեց ընձյուղ:
Այդ կատակը իզուր չանցավ:
Ինչպե՛ս, ինքն էլ չհասկացավ,
Հետզհետե ահագնացավ
Ու մի օր էլ միանգամից
Նրա համար հստակ դարձավ
Մինչ այդ անհայտ մի զգացում:
Դրսից ոչինչ չէր զգացվում-
Ողջը հին էր, ինչպես որ կար:
Դա չէր կարող տևել երկար,
Եվ շատ շուտով դասարանցիք
Զարմանալով նկատեցին,
Թե ինչպես է Արան` Արա՜ն-
«Սուսիկ-փուսիկը» դպրոցի,
Երազիկի կողքին բուսնում,
Ուր նա` ինքն էլ այնտեղ հասնում.
Թե ինչպես է հաճախակի
Թաքուն նայում Երազիկին,
Նայում ինչ-որ ուրիշ տեսակ:
-Այ քեզ հրա՜շք, տղե՛րք, տեսա՞ք:
Զվարճալի բան է դառնում:
-Հոնքին էինք նշան բռնում,
Բանից պարզվեց աչքին կպանք…
 
Եվ մի քաղցր ու ծանր կապանք
Մեր Արայի սիրտն է տանջում:
Երբ որ զանգը վերջին ժամի
Ղողանջում էր ուրախ, հնչում,
Այլայլվում էր, տխրում Արան:
Ծանր էր դառնում նրա համար
Դպրոցից տուն վերադառնալ:
Անբնական անհայտ մեկից,
Անհայտ բանից ինչ-որ դժգոհ`
Նա խնդրում էր Երազիկից
Մերթ տետրակը ու գիրքը մերթ,
Մեկ`այս, մեկ` այն պատրվակով:
 
Քաղցր էր այնպես, Երազիկից հեռու պահին
Լինել նրա իրերի հետ, գեթ բաց անել,
Թերթել նրա գիրքը, տետրը, սիրով նայել
Այնտեղ եղած նշումներին:
Եվ Արային այդ պահերին
Միշտ թվում էր, թե ուր որ է
Դասագրքում կամ տետրի մեջ պետք է հիմա
Գտնի նա մի… սիրո նամակ:
Եվ իսկապես նա մի օր էլ
Իր ուզածը գտավ կարծես.
Տետրի վերջին էջի վրա
Արան կարդաց իր աչքերով
Երազիկի աղջըկային ձեռագրով
Չորս-հինգ անգամ գրված «Արա»
(Վարժություն էր արել կարծես
Նա «Ա» տառի
Մեծատառի)…
 
Սիրո նամակ չէր այդ, անշուշտ,
Բայց պարզ, այդ պարզ գրության մեջ
Արան կարծես լսեց ինչ-որ քաղցր շշուկ.
Խայտաց արյունը սրտի մեջ,
Եվ որոշեց իր Երազին
Վաղը ևեթ խոստովանել
Իր տանջանքի, սիրո մասին:
 
Մյուս օրը…
Ոչ թե սիրո
Հրաժեշտի պարզ խոսքերով
Նա հանդիպեց Երազիկին:
Մի գիշերում հանկարծակի
Պատերազմը իրար խառնեց
Ինչ որ բարձր էր ու թանկագին:
Ինչպես բախտը հայրենիքի,
Այնպես էլ սեր ու երազանք,
Մտադըրված խոստովանանք
Ենթարկվեցին խուլ վտանգի:
Արան նույն օր մեկնեց բանակ…
 
…Ետ դառնալով պատերազմից`
Նա չգտավ հին Երազին:
Աղջիկն արդեն հասունացել,
Է՛լ ավելի գեղեցկացել,
Բայց մի տեսակ այլ էր դարձել:
Չկար էլ հին չարաճճին
Իր ծիծաղով, կատակներով:
Ավելի էր գուցե գերող,
Ե՛վ կախարդիչ, և՛ կանացի,
Բայց նման չէր իր սիրածին:
Երազիկը մինչ այդ արդեն
Աշխատում էր իբրև կթվոր:
Արան հովիվ դարձավ հենց որ
Կամաց-կամաց, հետզհետե
Կարծես նորից վերադարձավ
Հին օրերի իր անուրջին:
Երազիկը կրկին դարձավ
Հին աղջիկը չարաճճի-
Նույն աչքերով ջինջ ու վճիտ,
Նույն ծիծաղով իր արծաթե:
Հին կասկածը նորից պատեց
Սիրտն Արայի. - Եթե, եթե…
 
Եվ նա կես լուրջ ու կես կատակ
Խոստովանքի խոսքեր նետեց:
Երազիկը հարմար գտավ
Միշտ ծիծաղել, կատակներով
Խուսափելու միջոց ճարել.
-Օհո՜, ումի՞ց ես այդ, հերո՛ս,
Դու սովորել սիրո ճառեր,-
Ծիծաղում էր չարաճճին
Ու թողնում էր մենակ նրան`
Զույգ ծամերը խաղացնելով
Իր գալարվող մեջքի վրա:
 
Մտածում էր ողջ օրն Արան,
Ու երբ գալիս էր կեսօրին,
Հանդիպում էր նորից նրան,
Խոսք էր գցում միտումնաբար.
-Նո՜ր հասկացա: Ես` մի չոբան,
Դու` աղջիկը նախագահի:
Ո՛չ հայրդ է գիժ, որ քեզ տա ինձ,
Եվ ո՛չ էլ դու…
-Ա՜յ քեզ կրակ,-
Երազիկն էր վրա բերում,-
Ընդամենը երկու տարի
Մնացել ես հողում օտար
Եվ մոռացել մեր աշխարհի
Օրենքները…
Եվ մինչ կտար
Արան հարմար մի պատասխան,
Աղջիկն էլի ծիծաղելով
Հեռանում էր:
Ու մեր տղան`
Անցյալ օրվա զինվորը քաջ,
Որ թշնամու, մահվան առաջ
Այնպես սառն էր ու անշըփոթ,
Շվարել էր բոլորովին`
Չիմանալով, թե ի՞նչ անի…
 
Այդպես եկավ անցավ տարին,
Իսկ ձմռանը, թարսի նման
Ուղարկեցին Երազին կուրս:
Եվ դառնալով զոոտեխնիկ`
Գարնանը նա վերադարձավ
Էլ ավելի գեղեցկացած,
Էլ ավելի թովիչ դարձած:
Դեռ հոտերը գյուղումն էին,
Յայլաղ չէին դեռ բարձրացել:
Գոմի համար այդ օրերին
Թորգոմն էլի աղմուկ գցել,
Վիրավորել էր բոլորին:
 
Ոչ էլ Արան անմաս մնաց:
Ճակատ-ճակատ նա դեմ գնաց
Նախագահին…
(Դե այս արդեն
Աղջիկը չէր, որ նրա դեմ
Շփոթվի և իրեն խղճա:
Սա հայրն է հո):
-Չէ՜, ախպեր ջա՛ն,
Նախագահ ես, սակայն նայիր,
Ես պատրաստ եմ հետդ խոսել
Իբրև նախկին ճակատային,-
Մեր տղան է վրա բերում:-
Այստեղ հարցը ողջ կոլխոզի
Բարիքին է վերաբերում…
 
…Արան հոր հետ լավ կռվելով`
Երեկոյան հանդիպելով
Հոր աղջկան`
Չհամբերեց,
Բռնեց նրան ու համբուրեց:
-Տո գի՜ժ, տո խե՜նթ, ի՞նչ ես անում:
-Հորդ մուռն եմ քեզանից հանում:
-Ո՞նց թե, ա՜յ գիժ, - աղջիկն ասում,
Ասում է և հրում թեթև:
-Ո՞նց թե, այսպե՛ս, - Արան ասում
Ասում, նրան մոտ է քաշում
(Չի նկատում նա իբր թե),-
Ես քեզ համար գնամ կռիվ,
Կյանքս մատնեմ ջրին, հրին,
Մահվան առաջ կյանքս նետեմ,
Յոթը սարի –ձորի հետև
Քե՛զ երազեմ, քե՛զ կարոտեմ,
Մի կերպ պրծնեմ մահվան ձեռքից,
Գամ, որ քեզնից կարոտ առնեմ,
Իսկ դու ելնես ու ձեռք առնե՜ս…
Ո՞ւր է գրված, ո՞ր օրենքի,
Ո՞ր գլխի կամ ո՞ր կետի մեջ:
-Դու,-շշուկը Երազիկի
Խլանում է այն գետի մեջ,
Որ խշշում է նրանց կողքին,-
Դու ինքդ էիր ինձ ձեռք առնում,
Կատակներով հոգի հանում:
Կարծես զինվոր չլինեիր,
Այլ մի… այլ մի…
…Շշուկ մի տաք
Գարնանային երկնքի տակ
Երկարում է, անվերջ թվում,
Ձևը փոխում, բայց միշտ տևում`
Ինչպես երազ…
-Դո՞ւ ես, Արա:
-Դո՞ւ ես, Երազ….
 
Խռպոտ մի հազ,
Ակնհայտնի միտումնավոր,
Ուշքի բերեց նրանց հազիվ:
-Դո՞ւք եք, Արա:
-Մենք ենք, քավոր,-
Մկրտիչի ծանոթ հազին
Պատասխանեց Արան հազով
Խիստ անտեղի և չսազող,
Ու մթան մեջ շառագունեց այն մանկան պես,
Որին հայրն է բռնում շաքար գողանալիս:
Շփոթվել էր Մկրտիչն էլ նույնքան կարծես.
-Հիվանդացած ոչխարներին դեղ եք տալի՞ս,
Լավ եք անում,-այլ հարմար բան չգտնելով`
Միկիչն ասաց ու հեռացավ արագ-արագ`
Փոքր-ինչ հեռու ճանապարհին ծիծաղելով
Իր անհաջող, խիստ անհաջող խոսքի վրա…

III
Երազիկը ահա եկավ:
Մի շաբաթ էր, ինչ նա չկար.
Գնացել էր նա Երևան:
Կարոտել էր Արան սաստիկ,
Երազում էր, որ շուտ մարդիկ
Խոսեն, գնան իրենց բանին,
Որ սիրածից կարոտն առնի:
Երազն հանկարծ դարձավ նրան.
-Դու այստե՞ղ ես, ո՞նց թե, Արա:
Գիշերն այստեղ ի՞նչ գործ ունես:
Ձայն չհանեց Արան մի պահ.
-Դու փոխանակ դաշտում քնես,
Հոտն ես քշել սար ու ձորով,
Բերել լցրել արխաջի մեջ:
Ո՞վ է ասել, թույլ տվել, ո՞վ:
Ի՞նչ ես լռել, խոսիր, ինչի՞,
Եվ հայտնի է դա Մկրտիչին…
Պատասխանը Արան կտար,
Բայց ոչ այստեղ, այս մարդկանց մեջ:
Ինչո՞ւ Երազն իրեն դիմեց
Նրանց առաջ այդպես օտար,
Թշնամական եղանակով,
Ինչո՞ւ այդպես անսիրտ վարվեց:
Եվ ջահելը վիրավորվեց,
Կարծես զարկվեց սուր դանակով…
 
Երրորդ օրն էր, ինչ նա քարի,
Ձոր ու սարի, ցրտի միջով
Իր հոտի հետ յուրդ էր գալիս`
Հոգում հույսի, կարոտի ծով,
Թե միգուցե իր սիրելին
Դարձել է ետ: Դեռ ավելին`
Երազում էր, որ նա երբ գա,
Իրեն շոյված ու լավ կզգա,
Որ իր Արան չի դիմանում,
Յուրդ է գալիս, սար չի մնում,
Որ շուտ տեսնի իր Երազին:
Մինչդեռ խնդրեմ, ահավասիկ…
Էլ ի՞նչ ասի, էլ ի՞նչ խոսի:
-Իսկ դու, Հեղուշ, իբր վարիչ
Ի՞նչ ես արել,-խոսեց նորից
Երազիկը,-չլինի՞ թե
Դու էլ բացի քո կովերից
Ուրիշ բանի չես խառնվում,-
Եվ Երազը նրան վերից
Մինչև ներքև այնպես չափեց,
Կարծես նրան փոխված գտավ:
-Չէ՛, ջա՜նս, չէ՛,- և Հեղինեն
Իմաստալից` աչքը ճպեց,-
Դե ես`ոնց որ անպոչ գդալ,
Այս անգամ էլ մեջտեղ մտա,
Խառնվեցի այս անգամ էլ…
Եվ նա լռեց խորհրդավոր:
Դե Հեղուշը ախր չէ՞ որ
Արային էր պատին գամել,
Բարկացել էր.-Տո՛, անգդա՜կ,
Ի՞նչ է, ուրիշ տեղ չգտա՞ր,
Որ հոտը միշտ յուրդ ես բերում,
Տղամա՞րդ ես, թե չէ տղա…
Սակայն հիմա, երբ որ տղան
Վատ դրության մեջ էր դրվել,
Հեղուշն ուզեց այլ կերպ վարվել:
Եվ որպեսզի կանանց առաջ
Տղան շատ չըկարմրատակի,
Տվեց Հեղուշը կատակի.
-Մեղավոր է այստեղ Արտոն,
Որ ամեն օր գառան հոտով
Մթնեց թե չէ` տուն է գալիս
Եվ դրանով օրինակ տալիս
Մեր ջահել ու անփորձ հովվին:
Բայց դե ոչինչ. այսուհետև
Նա կհիշի, որ փուչ Արտոն
Գառնարած է, ինքը` հովիվ,
Եվ որ իրեն չի կարելի
Հոտը քշել ու սարերից
Ֆերմա բերել:
-Գլխիդ արև,-
Իսկույն Արտոն է մեջ մտնում,-
Դու մեզ ո՞նց ես համեմատում:
Որտե՜ղ Արտոն, որտե՜ղ Արան:
Նա հովիվ է, ես` գառնարած:
Այս`մեկ: Հետո` կա և «երկու»,
Շատ կարևոր ու մեծ «երկու»:
Նա` ամուրի ջահել տղա,
Իսկ ես` Արտոս, կնիկ ունեմ:
Ես բացի այդ` ինչքան սիրեմ,
Նույնքան պիտի կեղծավորեմ:
Լավ մտածեք, կատակ հո չի.
Ես` գառնարած, վարիչ է նա,
Ես` շարքային, հերոս է նա,
Իսկ թե հանկարծ թողնի փախչի՞,
Գառնարածին թողնի մենա՞կ…
Դրա համար ամեն գիշեր
Ստիպված եմ հոտս քշել
Բերել ֆերմա և ողջ գիշեր
Սիրո քնքուշ խոսքեր ասել
Իմ Հեղուշին,
Իմ Անուշին:
Իսկ դու, Արա,
Այ ավարա,
Դու ի՞նչ ունես: Չլինի՞ թե
Դու էլ ինչ-որ «Հեղուշ» գտել,
Նրա համար քո ոչխարի
Հոտն ես քշում փափուկ սարից,
Բերում հանձնում խիճ ու քարին
Թե էդպես է, ասա նրա`
Այդ «Հեղուշ»-ի անունը մեզ,
Որ գործը տանք ժողդատարան:
Եվ թափանցիկ այդ ակնարկից
Այրվեց դեմքը Երազիկի:
Ծիծաղեցին տարեց կանայք,
Հետո` նոր խոսք ու նոր հանաք-
Մինչև Արտոն գտներ էլի
Ինչ-որ խոսքեր ծիծաղելի…

IV
Երբ ցնդեցին մշուշ ու մեգ,
Արոտ ելան հոտ ու նախիր,
Եվ արևի կիզող վախից
Ծերպերի մեջ մտավ քամին,
Նախաճաշի տաքուկ ժամին
Մկրտիչն ու Կարոն գյուղից
Ձիեր նստած բարձրացան վեր`
Եկան ֆերմա:
-Տիրուհինե՛ր,
Բարով տեսանք: Ի՞նչ եք անում,
Ի՞նչ քեֆի եք,-ժպտաց Կարոն:
-Բարո՜վ եկաք, հազա՜ր բարով,
Դե ապրում ենք, գործ ենք անում,
Ամեն մեկըս իրեն բանին:
-Կաթ ենք խմում, ուտում պանիր:
-Իսկ ի՞նչ կասեք, թե այսօր մենք
Փոքրիկ ժողով հրավիրենք
Կանաչի մեջ ու ծաղկունքի:
-Որ եկել եք, դե համեցեք:
-Միայն` մի քիչ հանգստացեք,
Մինչև ցած գան իրենց հոտով
Հովիվները:
Մի ժամ հետո
Եկան նաև Արան, Արտոն-
Գառնարածներ, նախրորդ, հովիվ,
Եվ լեռնային մարմանդ հովին,
Ծաղկունքի և կանչի մեջ
Նիստը բացված հայտարարեց
Եղյան Կարոն` բրիգադիր
Եվ քարտուղարը պարտկոմի:
-Այսօր ունենք մի լուրջ խնդիր,
Եվ սպասում եմ ձեր կողմից
Նույնքան էլ լուրջ վերաբերմունք:
Հարցը այսօր մեր հոտերի
Այսպես ասած`գիշերային
Արոտին է վերաբերում:
Թե չենք ուզում խայտառակվել
Պարտիայի և երկրի առաջ.
Թե ուզում ենք բազմապատկել
Նվաճումներւ ձեռք բերած,
Անհրաժեշտ է կազմակերպել
Գիշերային կարգին արոտ:
Լոկ այսպիսով մենք բարձր բերք
Երկրին կտանք:
Նստեց Կարոն,
Ու պարտկոմի քարտուղարին
Մկրտիչը փոխարինեց
Եվ իր կողմից էլ ավելի
Մանրամասն բացատըրեց:
Հետո Հեղուշը ձայն խնդրեց,
Եվ Երազը, Արտոն, Արան.
Ամեն մեկը խոսողներից
Ինչպես հարկն է հարցը սրեց:
Միայն տարեց չոբան Սողոն
Թերահավատ վիզը ծռեց…
Գիշերային միջադեպից
Վիրավորված ու խռովկան`
Արան սիրած իր աղջըկան
Մտքում ներեց` հասկանալով
Իր սխալը: պետք էր եղել
Կազմակերպել մթնով արոտ,
Այնինչ ինքը չոր, քարքարոտ
Եվ հոգեհան ճանապարհով
Հոտն է քշել, բերել օթա:
-Այ քեզ ջահել, գիտուն չոբան,
Իսկ ես քեզ հետ հույս եմ կապել,-
Մկրտիչն էր նրան կպել
Ոչ թե գոռալ, բարկանալով,
Այլ մեղմորեն ու հաշտարար:
-Պետք է գործել հասկանալով,
Լավ մտածել է հարկավոր,
Իսկ դու, Արա…
-Դե լա՛վ, քավոր:
 
Ներողություն խնդրեց Արան,
Չորացնելով քրտինքը տաք:
-Ահա քեզ ինչ խորհուրդ կտամ,-
Մկրտիչը ասաց նրան,
Ձեռքը դրած նրա ուսին:
-Լա՛վ մտածիր դու այս մասին:
Ինչ որ պիտի ասեմ ես քեզ,
Կատարում եմ կյանքում և ես,
Այդ մտքով եմ առաջնորդվում
Յուրաքանչյուր քայլափոխիս:
Եվ հասարակ, պարզ է նա խիստ:
Հարցը այս է: Ասենք թե դու
Ոչ թե այստեղ ես աշխատում`
Այս հեռավոր խուլ սարերում,
Այլ Մոսկվայում `հենց Կրեմլում:
Աշխատում ես ու դու գիտես,
Որ քո ամեն, ամեն քայլին
Աշխատանքիդ, մտքիդ անգամ
Հետևում են, դիտում նրանք`
Մեր պետության, մեր պարտիայի
Գործիչները:
Դու ո՞նց կզգաս,
Ինքըդ դատիր, երբ իմանաս,
Որ ժպտում են քեզ նայելիս,
Երբ որ քո լավ գործն են տեսնում
Եվ նայում են դժգոհությամբ,
Երբ արածդ դուր չի գալիս…
Այ, այս միտքը քանի տարի
Հետևել է ինձ անդադար:

V
Մայրամուտին մի ճոխ արև
Ծաղկածիծաղ լեռ ու հանդին
Փայլ է տվել ու զարդարել:
Այնպես լուռ է լեռնաշխարհում,
Այնպես խաղաղ, այնպես հանգիստ:
Աղմկում է միայն առուն,
Որ բխելով ցուրտ ծմակից
Թավալվում է դեպի ներքև,
Դեպի ձորը:
Ջրվեժի տակ,
Հեղինեն է լվացք անում:
Առավոտյան, իր ցանկությամբ,
Չորս տղային գյուղ է տանում,
Որ արտերում հասկ հավաքեն:
Տղաները խաղ են անում,
Վազվզում են վերև-ներքև:
Մայրն ուզում է ուրախ երգել,
Բայց հիշում է Մկրտիչին,
Որ փոխվում է երգը ճիչի:
Մկրտիչը հիշել տվեց,
Որ Հեղուշը լուրջ երդըվեց
Կոլվարչության անցյալ նիստում,
Թե բերվելիք այն բրդատու
Ոչխարների յուղ ու կաթի
Ողջ պակասը ինքն է տալու
Իր կովերի բրիգադից:
 
Այն օրվանից, երբ որ սարում
Գիշերային արոտը նոր
Սովորություն դարձավ բոլոր
Հովիվների հոտի համար,
Խոտը կարծես դարձավ կաթոտ,
Եվ ոչխարները բրդատու
(Կոչում էին որոնց «բրդոտ»)
Կաթ տվեցին այնքան, որքան
Մաքիները սովորական:
Բայց դա հո չի՞ նշանակում,
Թե հաշիվն է արդեն մաքուր,
Եվ Հեղուշը արդեն տրված
Իր խոսքից է հրաժարվում:
Բարձր բերքի հարց է դրված,
Բանն էլ ոչ թե տված խոսքին,
Այլ դրան է վերաբերում…
Եվ հիմա նա տարուբերվում…
Նա հուզվում է ինչ-որ ներքին
Մի անհանգիստ խլրտումից:
Խորհո՞ւրդ հարցնել: Սակայն ումի՞ց:
 
Եվ ո՞րտեղից, ինչպե՞ս գտնել
Այն միջոցը, հնարը, որ
Պիտի դարձներ հնարավոր
Էլ ավելի շատ կաթ կթել
Իր կովերից:
Իսկ թե նորից
Այդ արոտը գիշերային
Նա տարածի և կովերի,
Այո, նաև նրանց վրա՞…
 
Այս միտքն այսպես կպավ նրան,
Որ լվացքը թողած կեղտոտ`
Նա վազ տվեց Երազի մոտ:
-Գիշերային արոտն` արոտ,
Սակայն, Երա՛զ, այնպես չլինի,
Որ ծուռ հոնքը շինելու տեղ
Հանկարծ աչքն էլ տեղից հանի…
-Իսկ Միկիչին դիմե՞լ ես դու,
Չէ, եկ հիմա գնանք այնտեղ:
Մկրտիչը իր վրանի
Հովանու տակ, հենված սյունին,
Լուռ կարդում էր, վերընթերցում
Ձմեռային իր կուրսերի
Տետրակն երը:
-Ի՞նչ ես կարծում,
Ախպեր Միկիչ, կովերին էլ
Այդ արոտը գիշերային
Գուցե օգնի կաթի հարցում:
 
Մկրտիչը աչքը ճպեց,
Լայն ճակատը ափով շփեց:
Նա լավ գիտեր` տափաստանում
Կովերին էլ գիշերային
Արոտի են վաղուց տանում:
Նույնն անում է Կալինինոն:
Սա, իհարկե, գյուտ չէ մի նոր:
Բայց… հենց բանը այդ «բայց»-ումն է:
Այստեղ փոքրիկ թերացումն էլ
Մեկ էլ տեսար կանգնեցըրեց
Ֆերման կոտրած տաշտի առաջ:
Պետք է հիշել նախ և առաջ,
Որ մինչ այնտեղ` ստեպներում
Տափարակ է, հարթ է, փափուկ,
Մեզ մոտ` այստեղ, այս լեռներում
Ճամփան խաղում տափուկ-տափուկ,
Կախ է ընկնում մերթ քարափից,
Մերթ վիհերի խորքն է չափում,
Մերթ, կըտրված ասես կապից,
Գլորվում է ձորակն ի վար:
Եվ այդ քարոտ ու քարքարոտ
Ճամփաներով քշել տավարն
Ու անթափանց մութ գիշերով
Տանել արոտ ու ետ բերել,
Քարափներից ցած գլորել
Եվ կամ հանձնել գելի բերա՞ն…
Չէ, այդ դեպքում արդեն նրանց
Հարկավոր են ոչ թե երկու,
Այլ չորս կամ հինգ նախրապահներ,
Մի քանի շուն, որ լավ պահեն
Հոտի նման և նախիրին:
Հետո` երեք թե չորս անգամ
Նախիրն հանձնել խիճ ու քարին,
Քշել արոտ, այնտեղից` ե՞տ:
Կովերն հենց այդ ճանապարհին
Ունենան էլ թե կաթի գետ,
Ճամփին պիտի զրկվեն կեսից:
-Ախպեր Միկիչ, մի սպասի՜ր:
Իսկ եթե մենք, խոսքիս լսիր,
Իսկ եթե մենք…
Եվ Հեղինեն
Գյուտ արածի նման` հանկարծ
Թռավ տեղից:
Իսկ եթե մենք
Օրն այլևս երեք անգամ
Մեր կովերը էլ չքշենք
Արոտներից բերենք ֆերմա՞:
Իսկ եթե մենք ինքներս հիմա
Գնանք սար ու մեր կովերին
Այնտեղ կթենք ու այսպիսով
Ճամփին կորչող կաթը շահենք
Ու վարչության նիստում տված
Մեր խոստումը պատվով պահե՞նք…
Մկրտիչի բեղոտ շուրթին
Այն ժպիտը լայն ալիքվեց,
Որ ուսուցիչն աշակերտի
Աչն զգալիս է ունենում
Ու մտքի մեջ հպարտանում.
-Կեցցե՜ս, Հեղո՛ւշ, ես իմ հոգին,-
Միկիչն ասաց գորովագին.-
Մենք կարող ենք իրոք կթել…
-Ի՞նչ է, կաթի հա՞նք եք գտել,
Խեթեց Արոտն նա (այդ պահին
Իր վեցերորդ չար տղայի
Արյունոտված մատն էր կապում
Փաթաթանով, վռազ-վռազ,
Ու հորդորում.
-Ոչի՜նչ, բալաս,
Կմեծանաս, կմոռանաս:
Մինչև օրը հարսանիքիդ
Ժամանակ կա դեռ ահագին):
-Զբաղեցրու դու տղային,-
Վրա բերեց Հեղուշն անփույթ,-
Հանք չենք գտել, ա՛յ մարդ, նայի՛ր,
Կաթի գետ ենք ձեռքով կապում,
Սպիտակ գետ` փրփո՜ւր-փրփո՜ւր,-
Եվ Հեղուշը տեղում պարեց:
Իսկ սրամիտ, ուրախ Արտոն
Նայեց կնկան, վրա բերեց.
-Տե՛ս, կաթով է կինս հարբում,
Ես` արաղով,
Տղաս` խաղով,-
Ի՜նչ եմ ասել` տուն ենք համա՜,-
Ու նա կրկնեց կնոջ նման.
-Սպիտակ գետ` փրփո՜ւր-փրփո՜ւր:
-Դու իզուր ես հանգեր կապում,-
Միկիչն ուրախ դիմեց նրան,-
Ասենք` դու հենց կապիր հանգեր,
Իսկ մեզ, Հեղո՛ւշ, պետք է` հանգել
Խելոք ու ճիշտ լուծման հարցի:
 
Երբ կթվորներն հավաքվեցին
Նույն վրանի դռան առաջ`
Մկրտիչը հայտնեց նրանց,
Որ այսուհետ պետք է նրանք
Երկու անգամ կիթը դաշտում
Կազմակերպեն:
-Մենք հո կորանք:
Բացականչեց ինչ-որ կթվոր,
Ճիշտ է, փոքր-ինչ հասակավոր,
Սակայն առողջ ու ամրակազմ:
Հեղուշին էլ այդ էր պակաս,
Նրան էլ այդ էր հարկավոր.
-Խանում-խաթո՜ւն, իմ հարգևո՜ր,
Թե չես կարող կթվոր դառնալ,
Խնդրեմ վաղը վերադառնաս
Գյուղում դառնաս կալվո՜ր, քաղվո՛ր`
Ի՜նչ որ սիրտդ կկամենա:
Այնտեղ արդեն լավ կիմանաս,
Թե քրտինքըդ ուր կհասնի:
Չե՞ս ամաչում բա դու, Ազնի՛վ,-
Եվ Հեղուշը տոնը փոխեց,
Ոչինչ չունես քեզ խանգարող,
Որ չոփ շինես աչքս կոխես:
Ինձ նայելիս չե՞ս ամաչում:
Ձեռքիս, գրկիս` յոթ երեխա
Կամ կաթնակեր, կամ չար, կամ խակ…
-Մի՛ մոռացիր ութերորդիդ,-
Ծիծաղելով ասաց արտոն
Ու ցույց տվեց իրեն մատով:
Հեղուշն ասես չնկատեց
Ու նույն տոնով շարունակեց.
-Յոթ երեխա, հետն էլ` վարիչ,
Հետն էլ իմ իսկ հոժար կամքով
Նաև կթվոր… Ի՞նչ է, քարի՞ց,
Չէ, մորից եմ ծնվել քեզ պես:
Եթե դատենք բոլորս էդպես,
Ո՞ւր կգնա, ո՞ւր կհասնի:
Չես մտածում բա դո՞ւ, Ազնի՛վ:
Մկրտիչը վախենալով
Որ կհասնեն կանայք հեռու,
Ինքն օգնության ուզեց հասնի:
-Մի քիչ ծանր է, բայց դե, Ազնիվ…
Եթե մի քիչ…
-Դե լա՜վ, Միկիչ,
Բերանիցս խոսք էր թռավ,
Եվ Ազնիվը քաշվեց մի կողմ,
Սակայն հետո չհամբերեց
Եվ դիմելով Հեղինեին,
Խիստ տաքացած վրա բերեց.
-Սրա՜ն նայիր, զարմացըրե՜ց,
Ավետարան գլխիս կարդաց:
Բերանիցս խոսք էր` փրթաց.
Ի՞նչ է, ես մի անհասկացող
Լաչառ կի՞ն եմ կամ թե հիմա՞ր,
Որ դու, Հեղո՛ւշ, գլխիս հիմա
Եկար դարձար ագիտատոր:
Ե՛ս, իմացիր, խելքի՜ կտոր,
Ե՛ս, թող գլխիդ մի լա՜վ նստի,
Տասնյոթ թվի կոմունիստի
Կին եմ եղել, լա՜վ իմացիր,
Քեզնից էլ լավ եմ հասկանում…
-Ա՜խ, Ազնի՛վ ջան, էդ մի բանում
Մեղավոր է ողորմածիկ
Հայրս,-ասաց Արտոն տեղից,-
Տնաշենը թե իր տղին`
Այսինքն ինձ` ձեր ծառային,
Շուտ տար արյուն, միս ու ոսկոր,
Ես էլ անշուշտ… Դե մի խոսքով
Կչկչաննե՛ր, հաշտվե՜ք, դե շո՛ւտ…
 
Եվ ծիծաղը իր հետ քշում
Ու տանում է գժտվածության
Ամեն մի հետք: Եվ հրճվագին
Ծիծաղում են թե մարդ, թե կին:
Իսկ Ազնիվը գորովագին
Երկու ձեռքով չանչ է անում
Արտոյին, որ պատի տակին
Լուռ նստել է, ձայն չի հանում
Եվ անծիծաղ` շուրջն է նայում,
Կարծես փնտրում այդ կատակի
Իրեն անհայտ հեղինակին…
 

1

2

3

4

5

6

7