Կապույտ ձիու պատմությունը

ԳԼՈՒԽ ՉՈՐՐՈՐԴ «ԿԱՊՈՒՅՏ ՁՒՈՒ» ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ
Վաչեն, Միկիչի անդրանիկ որդին,
Երբ քիչ էր մնում ուսումն ավարտի,
Իմացավ` գյուղում շինել են ուզում
Ակումբի նոր շենք, և դրա համար
Նրա դարձին է Թորգոմն սպասում:
Ու երբ ավարտվեց` դիպլոմն ստացավ,
Նա իր շրջանի ինժեներ դարձավ:
Նոր շքեղ ակումբ հայրենի գյուղում…
Այն թանկ, սիրելի ու ծանոթ հողում,
Ուր մանկությունն է անցկացրել նրա,
Ուր խաղացել է նա պահմըտոցի,
Եվ ուր քարաշեն դպրոցից բացի
Քարաշեն ուրիշ ոչ մի տուն չկար,-
Նրա աչքի դեմ մի գեղանկար
Պատկեր էր փռվում:
Արյունն էր եռում
Երիտասարդի երակների մեջ
Ու մղում նրան խիզախումների
Որ ձուլվում էին գեղեցիկ ու պարզ
Նախագծերում կառուցումների…
 
Մարմին է առնում ակումբը արդեն:
Նա բարձրանում է հենց իրենց տան դեմ,
Այն գյուղամիջյան բլուրի վրա,
Որ մանկությունից ծանոթ է նրան:
Ինչքա՜ն է այնտեղ խաղացել Վաչեն:
Քսան տարի է եկել ու անցել,
Բայց նա հիշում է այնքան պարզ հիմա,
Կարծես թե երեկ, հենց երեկ լիներ…
_________
 
Ահա այստեղ` այս բլուրի լանջի վրա
Խաղում էին նրանք այնժամ «կարմիր-բուրժույ»:
Ամեն մեկը աշխատում էր «կարմիր» լինել,
«Բուրժույ» լինել ոչ մի տղա չէր հանդուրժում:
Եվ վերջապես, հենց այդ օրը նրանց համար
Գտնվել էր մի լավ հնար, և ի՜նչ հնար.
Ով որ դասը պատմում է վարժ,
Ով որ ճիշտ է խնդիր լուծում,
Ով ճարպիկ է, արագաշարժ,
Նա կարմիր է` առանց վեճի,
Ով որ չար է, փնթի ու ծույլ,
Նա «բուրժույ» է:
Ա՜յ լավ վճիռ:
Երկրորդ օրն էր` արդեն նրանք առանց վեճի
Խաղում էին, ինքն էլ շարքում «կարմիրների»:
Խաղում էին:
Հանկարծ վերից
Քրտնակալած և հևալով
Մեջտեղ մտավ թլդիկ Գալոն:
Եվ ձայն տվեց նա կատաղած.
-Է՜յ դու, Կապո՛ւյտ ձիու տղա,
Խաղի միջից շուտ դուրս արի,
Մի՛ կեղտոտի «կարմիրներին»:
-Ո՞վ է Կապույտ ձիու տղան:
 
Եվ տղաները հարցական
Լուռ նայում են իրար երես:
-Ո՞վ է, ահա՛, նայե՜ք, հրես,-
Ցույց է տալիս նա Վաչեին:
-Ի՞նչ, բատրակի, չքավորի,
Հարազատի միակ որդո՞ւն,-
Վաչեն գոռում մեծավարի,
Թափ է տալիս փայտը օդում,
Բայց նույն պահին, շնչակտուր,
Տեղ է հասնում նաև Վանին
Եվ Գալոյի խոսքն է պնդում:
Ու Վաչեին այդ օրվանից
Խաղից հանում են, վռնդում…
 
Հայրը ուներ կապույտ մի ձի
Եվ այդ կապույտ ձիուց բացի
Մի սև արջառ` գնված հերու
Եվ մի կապոց ջուլ ու փալաս:
Եվ կոլխոզ էր այդ ձին տարել:
Ի՞նչ էր եղել – ի՞նչ իմանաս-
Մրսե՞լ էր ձին, ջո՞ւր էր առել,-
Վեր էր ընկել
Գոմում սատկել:
Եվ Միկիչն էլ իմանալով,
Առաջին պահ խիստ վրդովված
Ձիու համար սաստիկ ցաված,
Գնացել էր, գոռգոռացել
Եվ խոսքի մեջ սպառնացել,
Թե կոլխոզից դուրս է գալու:
Եվ նրա պես մերկ ու ջլուտ
Բատրակները, որ միասին
Հենց նրա հետ նոր կոլխոզի
Հիմքերն էին երեկ դրել,-
Կատակի են տալիս նրան,
Հռհռում են նրա վրա.
-Հենց դո՜ւ էիր միայն պակաս…
-Մի՛ ծիծաղեք, կյա՛նքս վկա,
Էսպես եթե մենք աշխատենք,
Մեր կոլխոզից բան դուրս չի՜ գա,-
Դեռ վրդովված,
Սիրտը ցաված
Մկրտիչն է վրա բերել,-
Էդպես լինի` կյանքս վկա,
Դուրս եմ գալիս ես կոլխոզից:
-Ա՛յ մարդ, արի անկեղծ խոսիր,-
Շարունակել են կատակել
Ընկերները: - Ասա՛ անկեղծ,
Չլինի՞ թե երազիդ մեջ
Կուլակներն են փսփսացել:
Մկրտիչն է խիստ բարկացել:
-Հիմար-հիմար դուրս մի՛ տվեք,
Կյա՜նքս վկա, թե չէ, տղերք…
-Թե չէ իսկույն դո՞ւրս եմ գալիս:
-Դուրս եմ գալու, բա ի՞նչ, հիմա՛ր,
Ծաղրի բա՞ն եմ ես ձեզ համար:
-Էլ ինչո՞ւ ես զուր սպասում,-
Ընկերներն են ծաղրով ասում:
 
Հայտնի համառ, ինքնասածի`
Նա այլևս ետ չի դառնում
Վայրենական իր ասածից,
Եվ որպեսզի, բոլոր նրանց
Ծաղրում էին ովքեր նրան
Բարկացընի, - ինքնասածին
Բղավում է.
-Տվե՛ք իմ ձին,
Սատկել-մատկելն իմ գործը չի,
Տվե՜ք իմ ձին, դո՛ւրս եմ գալիս:
 
Այդ թվում է ծիծաղելի,
Եվ ծիծաղում են բոլորը`
-Որ ասում ես` կտանք էլի,
Բայց լոկ կաշին ու ոսկորը…
Բարկանում է նա ավելի,
Շուռ է գալիս ու տուն դառնում
Եվ համաձայն իր ասածին
Կոլխոզ էլ չի վերադառնում:
Այդ օրվանից հենց «Կապույտ ձին»
Մականուն է նրան դառնում…

II
Եվ հիշում է Վաչեն կրկին.
Հայրը օրվա աշխատանքից
Ետ էր դառնում իրիկվա դեմ`
Հին շապիկը խոնավացած տաք քրտինքից,
Ջարդված այնպես ու հոգնադեմ:
Նստում էր նա բակումմ դրված սալաքարին,
Որ արձակի իր տրեխները կարկատած:
Նստում էր նա շեմին իր տան
Իբրև մարմին առած կարիք,
Իբրև բախտի դաժան կատակ:
 
Ջուր էր ուզում, խմում, սրբում բերանը թաց
Իր քաթանե հին շապիկի կեղտոտ թևքով,
Եվ հանելով տրեխները մի խուլ հևքով,
Վեր էր կենում ծույլ ու դանդաղ:
Վեր էր կենում ու լվացվում
Այնպես անփույթ և ակամա,
Կարծես զոռով ինչ-որ ծանր պարտք հատուցում
Եվ ոչ մի կերպ չի հասկանում` ինչի համար:
Հետո նորից նստում էր նա սալաքարին
Եվ քարի պես համրանում էր, անշարժանում
Մինչև կինը բացեր սեղան:
Եվ այդ պահին
Փոքրիկ Վաչեն` մի դեռևս անգետ մանուկ,
Հոր մթագնած կերպարանքից խիստ սրտնեղած,
Հազիվհազ էլ լացը զսպում և ցանկանում
Ցնցել հորը, որ արթնանա,
Կամ բեղերից քաշել նրա,
Որոնք իբրև փակագծեր
Պահում էին ինչ-որ խնդիր,
Որ ոչ մի կերպ փոքրիկ որդին
Ջանում, բայց չէր կարողանում
Ո՛չ բաց անել և ո՛չ լուծել…
 
Իսկ մինչև այդ` մայրը ներսում
Կեղտակորույս սուփրան գցում,
Դրսից նրանց ներս էր կանչում:
Թանապուրը սուփրի վրա
Թվում էր մի տաքուկ երազ,
Որ գոլորշու հետ միասին
Կարծես ինչ-որ հույս էր ցրում,
Ինչ-որ պատրանք` երազավետ
Եվ ապահով կյանքի մասին:
Մինչդեռ կողքից եփած մսի
Սուր բուրմունքն էր օդը բռնում:
Դա կոլխոզնիկ հարևանն էր
Աշխատանքից վերադառնում…
 
Օրըստօրե պարզ էր դառնում,
Որ Միկիչը շատ է զղջում
Համառության, իր արածի,
Իր գործածի համար: Սակայն
Ծնված համառ և անզիջում,
Հայտնի իբրև ինքնասածի,-
Խոսք չէր անում վերադարձի:
Նույնիսկ Թորգոմն անցյալ անգամ
Խոսք էր գցել.
-Հը՞, Կապույտ ձի,
Չձանձրացա՞ր մենակ ման գալ:
-Շատ և շատ եմ շնորհակալ,-
Մկրտիչն էր ասել զոռով
Եվ շուռ եկել դեպի իր տուն`
Երեխայի նման խռով…
 
Վերհիշում է Վաչեն կրկին.
Բարձր ձայնով, եռանդագին
Դաս էր սերտում տաք քուրսու տակ:
Հայրը` օրվա թերթը ձեռքին
Շուռ էր տալիս աննպատակ:
 
Դաս էր սերտում.
-Եվ կոմունան
Չդիմացավ, ընկավ շուտով,
Որովհետև…
Հայրը փութով
Ընդհատում է.
-Էդ թող մնա,
Հալա դու մի առ է՛ս կարդա,
Տեսնենք ի՛նչ կա լրագրում,-
Եվ հայացքը սուր ու անթարթ
Լրագրին է երկար հառում:
 
Եվ անսովոր այդ շրիֆտին`
Կակազում է փոքրիկ որդին
Ու հեգում է՝ «Գըլ-խա-պը-տույտ
Հա-ջո-ղու-թյուն-նե-րից»:
Կարդում,
Չի հասկանում որդին: Սակայն
Հայրը աչքերն իսկ չի թարթում,
Հասկանում է հայրն անկասկած,
Ու ելնելով տեղից հանկարծ
Մոտ է գալիս հայրը որդուն
Ու քիչ հետո նրան դիմում.
-Վերցրու մի թուղթ, գրիչդ առ:
Վերցրի՞ր արդեն: Գրիր.
«Դիմում.
Սույնով գալիս եմ հայտնելու,
Որ ես հերու
Դուրս եմ եկել կոլեկտիվից»:
Գրիր պրծա՞ր: Հիմա գրի՛ր.
«Սույնով գալիս եմ ես առ այն,
Որ չեմ կարող ապրել առանց
Կոլեկտիվի»…
Պրծա՞ր: Գրի՛ր.
«Նաև առ այն, որ հավատաք,
Թե այլևս ոչ մի կատակ
Անխելքության ինձ չի մղի,
Չեմ համառի ես անտեղի»:
Մեկ էլ վերից
Կարդա նորից:
Շա՛տ լավ, գրի՛ր.
«Նաև առ այն,
Որ ես ունեմ մի մեծ խնդիր.
Այն խոսքը, որ դարձավ առակ,
Ինձ շինեց խաղք ու խայտառակ,
Իբրև անուն կպավ անձիս,-
Հակա խոսքը` այն «Կապույտ ձին»
Էլ չհիշեն և մոռանան:
Դիմող`
Միկիչ Թորամանյան»:

III
Եվ մոռացվեց այդ «Կապույտ ձին»
Նորից կոլխոզ ընդունեցին
Եվ Թորգոմի առաջարկով`
Դաստիարակման նպատակով,
Մկրտիչին վստահեցին
Ամբողջ ֆերման:
-Ուներ մի ձի,
Հիմա ունի յոթանասուն:
Հենց դրանով կհասկանա,
Որ ինքն ունի ոչ թե մի ձի…
-Միանգամայն ճիշտ ես ասում,
Եվ, բացի այդ, -վրա բերեց
Քարտուղարը պարտբջիջի,-
Այն մարդը, որ աղմուկ արեց,
Կռիվ գրեց ու համառեց
Մի նժույգի, ձիու համար,-
Պետք է կարծել, որ շատ հարմար
Վարիչ պիտի դառնա հիմա
Մեր ֆերմայի…
Ու ֆերմայի
Վարիչն է նա մինչև այսօր:
 
Եվ արդ Վաչեն ակամայից
Վերհիշում է հորն այն պահից
Մինչև հիմա, երբ քիչ առաջ
Ուրիշների և իր առաջ
Նախագահը նրան կոչեց
Այն մոռացված մականունով:
 
Եվ առաջին անգամ Վաչեն
Հանգիստ ու լուրջ միտք անելով`
Ինքը իր մեջ խիստ ամաչեց:
Ախր ինչպե՞ս նա չամաչի,
Երբ որ նրա մեղն էլ քիչ չի:
Երիտասարդ հոգին նրա,
Երազներով այնքան լեցուն,
Բորբոքում էր, յուղ էր լցնում
Այն կրակի, հրի վրա,
Որ Թորգոմն էր վառել այստեղ:
Մինչդեռ պետք էր նրան սաստել,
Ինքը Վաչեն ամեն անգամ
Թև էր տալիս նախագահին,
Նշում գալիքն այն մոտակա,
Երբ կյանքը քաղաքային
Պիտի իշխի կոլխոզներում:
-Կոմունիզմի ենք մոտենում:
Գյուղի միջև և քաղաքի
Ամեն տեսակ տարբերություն
Պիտի ջնջվի՜…
Դուր էր գալիս նրան սաստիկ,
Որ աճել են գյուղի մարդիկ:
Ահա թեկուզ բրուտ Ավոն:
Որտեղ նստի ու վեր կենա,
Մեռած բան է բրուտ Ավոն
Միշտ նույն բանից խոսք կբանա.
-Գիտե՞ք, մեզ դեռ ինչն է պակաս.
Տներ չունենք կուլտուրական,
Ասենք` ունենք, թե ուրանամ
Զույգ աչքերով թող կուրանամ:
Ունենք և` լավ - տաշած քարով,
Կահավորված և լուսավո՛ր:
Բայց կտուրը… էլի հողից,
Պապենական ծածկը նորից:
Իսկ դու ապա գնա, որդի՛,
Էլ չեմ ասում թե Ռուսաստան,
Գնա Լոռի կամ Շամշադին,
Գնա նայիր ամեն մի տան,
Հետո արի նստենք խոսենք:
Էնտեղ, որդի՛, ամոթ ասել,
Նույնիսկ ոտաց ճանապարհին
Դու կտեսնես կարգին «կռիշ»,
Հենց իսկական, քաղաքաձև:
Քո կարծիքով նրանք ուրիշ,
Իսկ մենք ուրիշ կաթ ենք ծծել:
Ինչո՞վ ենք մենք ախր պակաս.
Սովետակա՞ն` սովետակա՛ն,
Կոլխո՞զ` մենք էլ հո անհատ չենք:
Բա էլ ինչո՞ւ մենք ամաչենք
Ու ետ մնանք մեր դրկիցից,
Ինքներդ ասեք, ախր ինչի՞
Եվ ի՞նչ է պետք, ոսկի՞, թե՞ կավ:
Կա՜վ, որ տափակ բլիթ շինես,
Կրակի մեջ թրծես մի լավ,
Եվ վերջացա՜վ:
Կավն է պակաս,
Իսկ մեր սարում ինչքա՞ն կավ կա,
Էդ հո գիտենք ե՛ս էլ, դո՛ւք էլ,
Էլ ի՞նչ մնաց: Ախպեր, եկեք
Հենց էս տարի, եկող գարնան
Շինենք համեստ մի գործարան
Համ մեզ համար, համ մեր խերին,
Կօգնենք նաև սրան-նրան`
Մեր հարևան կոլխոզներին…
 
Եվ խորհում էր հաճախ Վաչեն,
Թե հայրը ետ է մնացել,
Որովհետև հաճախակի
Կշտամբում էր իր զավակին.
-Շա՜տ ես, տղա՜ս, առաջ անցել:
Դա, սիրելիս, այո, գուցե
Նույնիսկ շատ ետ մնալուց էլ
Վնասակար է, վտանգավոր:
-Ճիշտ ես ասում, ախր, քավոր…
Դարբին Գեղամն էր ներս մտնում,
Հետո դիմում նախագահին:
Բայց Թորգոմը շուտ էր գտնում
Պատասխանը.
-Գեղա՛մ ուստա,
Գյուղիդ անունն ապա մի տա՞ս:
-Ձեռ ես առել, ա՜յ հանաքչի:
Առաջ կոչվում էր Չարոխչի,
Իսկ հիմա էլ` Սովետաշեն:
-Այ, օրհնըվա՜ծ, այ տնաշե՜ն…
-Լավ, իսկ ի՞նչ է նշանակում,
Ուստա Գեղամ, Սովետաշեն,-
Մեջ էր մտնում նաև Վաչեն:-
Սովետաշե՞ն` Սովետաշեն,
Ուրեմն եկեք անենք այնպես,
Որ Չարոխչին հենց իսկապես
Այժմ դառնա Սովետաշեն:
-Է՞, սանիկիս խելքին աշե,-
Ծոր էր տալիս Գեղամ ուստան,-
Եթե միայն տաշած քարով,
Ասֆալտապատ ճանապարհով
Պիտի դառնանք Սովետաշն,
Այն ժամանակ, ա՛յ տնաշեն,
Դու իզուր ես քո գրպանում
Էդ «դիպլոմատը» պինդ պահում
«Դիպլոմատը» վնաս չունի,
Դեռ թող մնա: Մյուս կողմից`
Բա քո տո՞մսը պարտիական:
Թե էդպես ես դատում, սանի՛կ,
Այն ժամանակ, աստված չանի,
«Դիպլոմատը» ու տոմսը քո,
Պիտի քաշեն հակառակ կողմ…
 
Եվ առաջին անգամ Վաչեն
Միայն այժմ անդրադարձավ
Ծերուկ դարբնի ասած ոսկի
Կենսափորձից եկած խոսքին:
Նրա մտքով այժմ անցավ,
Որ իսկապես տվյալ դեպքում
Իր պարտտոմսը, ո՛չ, չի՛ ների
Խանդավառված ինժեներին,
Որ սանձազերծ ու խենթ վազքում
Շեղվել է ճիշտ ճանապարհից:
Ճիշտ էր հայրը, ուստան էր ճիշտ,
Ճիշտ էր նաև բրուտ Ավոն:
«Կղմինդըր էր մեզ հարկավոր,
Ձմեռանոց էր անհրաժեշտ:
Կարելի էր անել դա հեշտ:
Շենքի վրա մսխած փողով
Կարելի էր գյուղում շինել
Կղմինդրի չորս գործարան,
Մի յոթ-ութ գոմ պլյուս դրան,
Պլյուս դրան մի տաս տներ,
Պլյուս դրան և մի ակումբ,
Սակայն ոչ թե այն «օպերան»`
Վեր բարձրացած բլրի վրա»…
 

1

2

3

4

5

6

7