ՂՈՂԱՆՋ ՆՎԱՃՄԱՆ

Թզուկ ծառերը հեշտ են չորանում
         Տաք ու պաղ քամուց,
         Քերծվածքից անգամ,
                  Ճղակոտրումից:
Վիթխարի մայրին կրկին նորանում,
         Շիտակվում է շուտ՝
Մինչևիսկ անգութ ճղակտրումից.
Խորունկ նոր վերքին գտնում է նոր ճար՝
Ապաքինվելով բուժիչ այն խեժով,
Որ ուրիշ դեպքում կոչվում է... հանճար:
 
Եվ ահա նորից նրա թարմ վերքի
         Բերանն է գոցվում,
Ու բացվում նրա բերանփակ հոգին,
         Ու բացվում այնպե՛ս,
Որ բնաշխարհի զովի ու շոգի
Հարություն տվող շունչն է զգացվում
Պոլսո թաղերում հայրենապապակ:
Բացվում է նրա հոգին բերանփակ
Ադրիականի ու Մարմարայի հեռու ափերին,
Եվ ինքնամոռաց-ցնծուն ծափերի
         Որոտից մի պահ
         Ծովերն իսկ հպարտ
Ուռչում են թեպետ, զարկվում ափերին.
Բայց... մի այնպիսի՛ հարվածով զգույշ,
Բայց այնպե՛ս անձայն, համրացած այնպե՛ս,
Ինչպես... նկարին Այվազովսկու...
 
         Մի հայ վարդապետ՝
         Ո՛չ միայն անզեն,
Մինչևիսկ առանց խաչ ու արծաթի,
Եկել էր՝ նորից Պոլիսն առնելու,
Եվ անառ Պոլիսն իսկապես առավ,
Բայց ոչ թե իբրև գյոռբագյոռ Ֆաթիհն՝
Ահեղ հորդայի սանձը ձեռներում,
         Զենքով ու զորքով,
         Բարբարոս ձեռքով
Կրակի մատնած հյուսիս ու հարավ:
 
Նա անառ Պոլիսն իսկապես առավ,
Վերագրավեց, միայն թե... երգո՜վ.
Մի երգչախմբով ամենասասան,
Որ նա՝ գողթնեցուց սերված երգասան,
Խորին խորհրդով կոչել էր Գուսան.
Մի երգչախմբով, ուր ձուլվել էին
Շուրջ երեք հարյուր պարման ու կուսան.
         Մի խումբ վիթխարի՝
Մասյաց մայիսյան եղեգնուտի պես
         Բազմասոսափուն,
Վանա լճի պես ծփան ու ծափուն,
Արաքսից առույգ, Եփրատից հոսան,
Բայց Արագածից շեշտված ու հավաք,-
         Շուրջ 300
Հնազանդ, խոնարհ ու հլու զավակ,
Հնազանդ, խոնարհ ու հլու մեկի՛ն,
Որ դաժան կյանքի ահեղ տաժանքով
Իր հայր դառնալու իրավունքն անգին
Փոխել էր դրա լոկ երազանքով,
         Եվ հիմա...
Հանկարծ շուրջ 300 սիրելի զավակ՝
         Հո՛ր շնչով շնչող,
         Հո՛ր ձայնով հնչող.
Մի սի՛րտ, մի հոգի՛, մի կա՛մք, մի արյո՛ւն:
         Շուրջ 300՜...
 
         Իսկ ինչո՞ւ երեք:
         Հա՛յր սուրբ, վե՜ց էր պետք,
         Այո՜, Վարդապե՛տ,
         Պետք էր 600՜,
Որ... մեր վեցդարյա ահեղ որբության ամե՛ն մի տարուց
Վեց հարյուր տարի անվերջ շամփուրված,
Փայփայանքից զուրկ ու չհամբուրված
Մեր ժողովրդի մրմուռից գոչեր
Ամե՛ն տարվա դեմ մի՛ անմեղ բերան,
Եվ... ա՛յն քաղաքում, որ շեները մեր
Իր լեզվով ասած՝ դարձըրեց վերան՝
Ջարդելով սյուներ, ձեղուն ու գերան.
Եվ... ա՛յն քաղաքում, որ վեց դար արբեց
Մեր գինով, արյամբ և արտասուքով,
Մեր հագուստի հետ, մեր մաշկն էլ գռփեց,
Պղծեց ա՛յն, ինչ որ մենք էինք պաշտում՝
Մեր սուրբ սուփրայով կոշիկը սրբեց,
Ոտքերը լվաց մեր հացի տաշտում...
 
Շուրջ 300՜ պարման ու կուսան՝
Մի համահավաք-բազմամի Գուսան,
Որ առանց մի պուտ արյուն թափելու
Եվ առանց դավի, առանց խաբելու,
Մի դաշնամուրով ու սրինգ փողով,
Վեց հարյուր շուրթով ու ձեռքով մի զույգ,
Թե հարուցելով լաց ու արտասուք՝
Ապա հուզելով, ո՛չ ահ ու դողով,
Թե հարուցելով կանչ ու աղաղակ՝
Ապա ցնծությամբ, ո՛չ թե երկյուղով,-
Առա՛վ-նվաճե՛ց-գերե՛ց մի քաղաք,
Որ մի քաղա՜ք չէր, ոչ էլ տերություն,
Այլ միանգամից երկու մայրցամաք՝
Մի երկկողմանի յանոսյան դիմակ -
Կիսով ասիական ու եվրոպական
         Մեկին՝ միջնաբերդ,
         Իսկ մյուսին՝ մատույց,
         Այստեղ՝ ապական,
         Իսկ այնտեղ՝ այտույց...
 
Եվ նա՛, որ երեկ տիրեց Եվրոպան
Ու հիմա դարձել Ասիան էր գերում,
Նա՛, որ ընկել էր մի հուռթի խոպան
Եվ իր քրտինքով ջրած հերկերում
Ե՛վ խոփ էր ինքը, և՛ լուծ, և՛ ճոպան,
Սերմնացան այնպես՝ ինչպես որ տափան,-
Հիմա թերևըս նա զուր էր ուզում
Պոլսում բաց անել երաժշտանոց.
Չէ՞ որ նա ինքը մի մարդ էր թեպետ,
Հազարի նման մի հայ վարդապետ,
         Մի մարդ էր,
Սակայն կարծես մի մարդ էր բազմահատորյա,
         Մի մարդ էր,
Սակայն ինքն էր մի ամբողջ կոնսերվատորիա՝
         Երգիչ, նվագող,
         Խաղեր հավաքող,
         Որքան խմբավար՝
         Նույնքան ուսուցիչ,
         Որքան հնագետ՝
Մեռած խաղերի գաղտնիքը լուծող,
         Նույնքան պատմաբան՝
Դարավոր երգի մայրուղին գծող.
Եվ մի երգահան, և մի տաղաստեղծ,
Որի քրտինքի ամեն մի կաթիլ
Դառնում էր նոր երգ ու նոր եղանակ.
Ե՛վ աստվածային մեր Պատարագի մի նոր հեղինակ,
Ե՛վ զավեշտական օպերետայի ուրախ խաղաստեղծ,-
         Մի մարդ,
Որ սակայն կարծես թե մարդ էր բազմահատորյա
         Մի մարդ,
Որ սակայն ինքն էր մի ամբողջ կոնսերվատորիա...
 
Եվ ահա նրա կախարդ ձեռքի տակ
Ծերուկ խազերը դառնում են կարծես անլեզու մանուկ,
Որ կամաց-կամաց իր թոթովախոս լեզուն է բանում.
Թո՛ղ որ դեռևըս ինչ-որ տեղերում թլիկ է տալիս,
Բայց կանցնի և՛ս մեկ-երկու տարի,-
Էլ հա՜մրը որտեղ, էլ ի՜նչ փակբերան...
 
Մարմին է դառնում Անուշ օպերան,
Որ էլ հարց չտա հեգնող Ֆիգարոն,
Թե ո՞ւր են հապա Մոսին ու Սարոն...
 
Մարմին է առնում Անուշ օպերան.
         Եվ ժողովրդի
         Ընդերքից հուռթի
Միևնույն տարում լույս աշխարհ եկած
         Նույն ժողովրդի
         Կարեվեր սրտի
Հոգսերից, ցավից, հույսերից երգած,
         Նույն հողը հերկած
         Սերմնացան երկու
Մեկտեղ են բերում բերքը պանծալի՝
Սիրով գումարում հանճար հանճարի...
 
         Մինչ ինքը այստեղ՝
Արդյոք Բերայի Բանկալթի թաղո՞ւմ,
Արդյոք Իշխանաց կղզո՞ւմ ման գալիս,
Թե՞ քաղաքամերձ չքնաղ Հայգյուղում,-
         Մինչ ինքը այստեղ՝
         Իր միտքը լողում,
Թողնում է Բերա - Բանկալթի - Պոլիս
         Ու հասնում նորից
         Ո՞ւր... Էջմիածի՛ն:
 
Ա՜խ, նրանք այնտեղ հաճախ, շա՜տ հաճախ
Խուց էին մտնում լոկ լուսաբացին,
         Իսկ ամբողջ գիշե՜ր...
         Եվ ամբողջ գիշեր
         Ծերուկ մոկացին...
         Ինչպե՞ս չհիշել
Որքան էլ թվա անցած ու հեռու:
 
Նա ճեմարանի պահակն էր ծերուկ՝
Անտուն ու անտեղ այդ Նախո քեռին:
Նրա մացառփուշ խառնակ հոնքերի
Տեղ-տեղ փլուզված կամարի վրա
Դարսդարսված էին կնճիռներ մռայլ՝
Ամեն մեկն ասես կամարին վայել
Մի-մի ձեղնափայտ, փոքր ու մեծ գերան,
Ու թե ծռմռված վերից ու տակից,
Ապա ճակատի պաղից ու տաքից:
 
Եվ ամեն անգամ, երբ Նախո քեռին
Իր իսկ մտքերի քամուց սարսվելով՝
Կամարն էր ցնցում քանդված հոնքերի,
Գերաններն անվերջ վեր ու վար թռչում,
Հա՜ ճոճվում էին, բայց չէին փլչում...
 
Թաղել էր քեռին՝ ինչ ուներ կյանքում,
Թողել հայրենի Սասուն - Մոկս – Շատախ,
Եվ հիմա՝ զրկված տեղից ու տնից,
Մենակ, չորգլուխ՝ պահակ էր վանքում:
Եվ ամեն գիշեր սոսինձ սաների
Կպչուն խնդրանքով և աղաչանքով
Խեղճ Նախո քեռին կամա-ակամա
Դառնում էր կրկին Սասուն - Մոկս - Շատախ՝
         Միշտ սկսելով.
         -Է՜հ, լաո՛, մատա՜ղ...
Ու նույն աննվազ խոր հառաչանքով
Ամեն օր պատմում Սասնա մի ծռից,
Քուռկիկ Ջալալուց, Կեծակե թրից,
         Ագռավաքարից
         Ու Ծովասարից:
 
Դիցաբանելով վիպում էր քեռին,
Բայց և վիպածին խորունկ հավատում՝
Ապրում նրանց հետ, նրանց պես դատում,
Նրանց աչքերով սիրում ու ատում:
Վիպում էր քեռին ու երգում տեղ-տեղ.
         -Դառնամ զողորմին...
         Ազգին ու տոհմին...
Ու նորից վիպում ու երգում հերթով
Իր ծերունական խզված կոկորդով.
-Էնոր լե ծծե՜ր՝ լուսնակ էր ջուխտակ
         Մեզի լույս տալու...
Էնոր լե ճակա՜տ՝ մեյդան էր, լաո՛,
         Քուռկիկ Ջալալու...
 
Եվ Նախո քեռու միամիտ մտքով
         Ինչպե՞ս անցկենար,
         Թե ինչքան գնար՝
Այնքան ավելի հաճախ կհիշեր
Այն խելոք սանից, որ հետո թեպետ
Հագավ սև սքեմ, դարձավ վարդապետ,
Բայց ուշք ու միտքը տվեց երգերի:
Նախոյի մտքով ինչպե՞ս անցկենար,
Թե միշտ հիշվելիս՝ ինքը խեղճ քեռին
Կկանգներ կողքին ինչ-որ... Վագների:
 
Այո՛, Վարդապետ, վիզը ծռելով՝
Այդ խեղճ ու կրակ անգրագետ քեռին
Կողքից էր նայում գոռոզ Վագներին
         Եվ պահանջո՞ւմ էր,
         Թե՞ աղաչում էր,
Որ դու քո զորեղ Սասնա ծռեր-ով
Խրատես նրա Նիբելունգներ-ին.
         Ձեռքի դեմ՝ բազուկ,
         Շուրթի դեմ՝ բերան,
         Օպերայի դեմ՝
         Քո նոր օպերան...
 
Քո ժողովուրդը՝ արյան ծովերում,
Նորոգվող վերքի անլուր ցավերում,
Իսկ նրա որդիք՝ պատմության մուժից
Գոռ գոչում էին իրենց հաղթ ուժից,
Կենաց ու մահու պայքարից արդար:
Այստեղ էր ահա, որ Դավթի կողքին
Գալիս էր կանգնում մի Կարմիր Վարդան
Ու հանում էր քեզ Պոլսո Բերայից,
Դեպի Ավարայր ու Տղմուտ կանչում,-
         Եվ քո ականջում
         Խմբերգն էր հնչում
Այն հերոսական նոր օպերայից,
Որ այս անգամ էլ կոչվում էր Վարդան...