Բայց նա այս անգամ չխելագարվեց:
Ո՛չ, նրա միտքը դեռ չխանգարվեց,
Դեռ չխանգարվեց և այն ժամանակ,
Երբ նա Բեռլինից հայրենիք հասավ,
Եվ, իբրև կյանքի նոր ծաղրուծանակ,
Ապշած աչքերով այստեղ էլ տեսավ
Եթե ոչ արնոտ նույն ահն ու մահը,
Ապա երկվորյակ ախն ու վախը նույն,
Նույն լաց ու կոծը, հառաչն ու վայը:
Այստեղ էլ հայի ձեռքը ծոցումն էր,
Այստեղ էլ հայի սիրտը բոցումն էր,
Ու մոլորված էր գլխիկոր հայը:
Այստեղ էր արդեն ցար Նիկոլա՜յը...
Վաթսունմեկ թվի ձևափոխությամբ
Լոկ թղթի վրա ջնջված չարիքը
Եվ չնվազած նույն հին կարիքը՝
Ենթակա պարապ տեղափոխության,
Ձուկ դարձած՝ լողում - չէին խեղդըվում
Ճորտատիրության անփոփոխ ծովում,
Ու ծառանում էր հեղափոխության
Մակընթացային կանաչ ալիքը:
Եվ Նիկոլայի աչքը ոխակալ
Ամենուր ու միշտ
Եվ ամենքի մեջ,
Անգամ երազո՜ւմ,
Տեսնում էր անվերջ
Միայն «տեռորիստ», «հեղափոխական»,
Միայն «դավադիր», միայն «սոցիալիստ».
Թվում էր նրան կայսրությունն իր ողջ
Մի անծայրածիր ստեպ օձալից...
Եվ կայսերական բանտին ու բերդին
Բյուրավոր հայեր զոհվելու տարան,
Դեմքին դաղելով մի ահեղ խարան՝
«Հեղափոխական» և կամ «դավադիր»:
Քա՜րշ տվին տարան,
Որ այնտեղ մորթեն
Իբրև մատղացու գառներ ու հորթեր՝
Ի սեր Հիսուսի արդար հավատի.
Գառնուկներ անմեղ՝
Լոկ նրա՛ համար,
Որ միսն էր հարմար՝
Որ միսն էր համեղ՝
Ու եթե նաև հորթեր բազմամեղ՝
Լոկ ա՛յն հանցանքով պատժապարտելի,
Որ սին հույսերի քաղված բոստանում
Հորթուկի նման տրտինգ են տվել...
Այսպես է.
Որտեղ շատ են խոստանում,
Միշտ էլ այնքան են հետո խստանում,
Որ ձեռք են կտրում, ոչ միայն թևեր:
Եվ կամոք ցարի՝
Նրա ոխակալ
Համայն Կովկասի պատիժ-փոխարքան՝
Հավետ անմոռաց մե՛ր Գոլիցինը,
Երկու գլխանի արծիվը կրծքին
Այդ մոլի ցինը,
Փակում է հայոց դպրոցներն ամեն.
-Օվսա՜ննա... ամե՜ն:
Եվ խաչապաշտի անկշտում ձին էլ
Թուրքավարի է կամենում ծամել՝
Խոտ է որոնում... ջրված մարգերում.
-Օվսա՜ննա... ամե՜ն:
Հայոց դարավոր գիրն են արգելում,
Բռնագրավում վանքի հողերը.
Գանձերը չեղած,
Եղած փողերը,
Պեղում մառանը,
Շտեմարանը,
Որ մի անգամ էլ քամվածը քամեն:
-Օվսա՜ննա... ամե՜ն...
Փակել դպրո՜ցը, ուսումնարա՜նը...
Բայց ինչպե՞ս փակես մի ազգի լեզուն,
Մի ժողովրդի խոսուն բերանը:
Լեզուն կարող է սարսափից լալկվել
Կապ ընկնել ահից,
Բայց ոչ թե փակվել:
Արգելել գի՜րը,
Այրել գրքե՜րը...
Բայց ո՞նց արգելես կսկըծող սրտի,
Մղկըտող հոգու ժայթքուն երգերը:
Այսպես է.
Միշտ էլ երբ համն են հանում՝
Ուղիղ հակառակ բան են ստանում:
Եվ արդ՝ չուզելով և ակամայից՝
Ուխտյալ հայատյաց այդ Գոլիցինը
Մինչևիսկ արդեն ռուսացած հայից
Մոլի հայ սարքեց:
Կրկընվեց հինը.-
Ուր հայերենը վաղուց էր մնջում՝
Հիմա հնչում էր,
Նույնիսկ մռընչում.
Ով հայ գրքի դեմ աչքերն էր փակում,
Արդ սովորում էր հայ գիրը
Թաքո՜ւն.
Ով ռոմանսով էր թրջում իր բուկը,
Բերան ողողում օտարի երգով,
Հիմա գրգըռիչ մի հպարտությամբ
Սեղան էր գցում հա՛յ երգի ձեռքով,
Հա՛յ երգով վարում իր գինարբուքը,
Հա՛յ նվագի տակ ուրախ պար գալիս,
Հա՛յ խաղով-տաղով երգում ու լալիս:
Հայ երգն էր հուզում,
Հայ խոսքն էր հոսում.
Հակառակությա՜ն ոգին էր խոսում,
Հակառակության այն զարմանալի՛,
Անիմանալի՛,
Արտառո՜ց ոգին,
Որ պարգևած է եթե ամենքին,
Ապա հայ հոգում այնքան է առատ,
Կարծես բաշխելիս բնավ չե՜ն նայել,
Իսկ թե նայել են՝ բա՜ն չեն խնայել,
Փռել են այնպե՜ս շռայլ ու առատ,
Որ չես հասկանում՝
Ազգային արա՞տ,
Թե՞ արժանիք է...
Այն է թերևըս,
Որ մեզ ջնջել է, բայց և պահպանել,
Որ մեզ սպանել,
Ծնել է նաև,
Ու որով գուցե ապրում տակավին
Եվ աշխարհումըս կոչվում ենք հայեր...
Ինչպես մարդկանց մեջ՝ անցողիկ կյանքում,
Այդպես պատմության ծանըր երկայնքում
Երևի նաև լինում են ցեղեր,
Երևի նաև ազգեր են եղել,
Որոնց վիթխարի մարմինը թեպետ
Գինու տկի չափ արյուն է տանում,
Բայց դա արյուն է, որ չի լերդանում.
Մի քերծվա՛ծք, մի վե՛րք,
Ու բանը բո՛ւրդ է.
Կողքը պատռված գինու տկի պես
Քամվում են իսկույն.
Եվ անհետանում,
Չքվում է ազգը կամ ժողովուրդը...
Իսկ մեր արյո՜ւնը...
Նա ջրի՛, ցեխի՛
Եվ մինչև անգամ գարշահոտ նեխի՜,
Ամե՜ն ինչի մեջ իսկույն լերդանում,
Փակում էր վերքի բացված բերանը:
Եվ այդ մակարդը, նույն այդ մերանը
Որդուն է անցել հորից ու մորից.
Եվ արյունաքամ,
Կիսամեռ անգամ,
Մենք քանի՜, քանի՜, մենք քանի՜ անգամ
Հոգեդարձի պես փրկվել ենք նորից...
Ո՛չ, նրա միտքը դեռ չխանգարվեց,
Դեռ չխանգարվեց և այն ժամանակ,
Երբ նա Բեռլինից հայրենիք հասավ,
Եվ, իբրև կյանքի նոր ծաղրուծանակ,
Ապշած աչքերով այստեղ էլ տեսավ
Եթե ոչ արնոտ նույն ահն ու մահը,
Ապա երկվորյակ ախն ու վախը նույն,
Նույն լաց ու կոծը, հառաչն ու վայը:
Այստեղ էլ հայի ձեռքը ծոցումն էր,
Այստեղ էլ հայի սիրտը բոցումն էր,
Ու մոլորված էր գլխիկոր հայը:
Այստեղ էր արդեն ցար Նիկոլա՜յը...
Վաթսունմեկ թվի ձևափոխությամբ
Լոկ թղթի վրա ջնջված չարիքը
Եվ չնվազած նույն հին կարիքը՝
Ենթակա պարապ տեղափոխության,
Ձուկ դարձած՝ լողում - չէին խեղդըվում
Ճորտատիրության անփոփոխ ծովում,
Ու ծառանում էր հեղափոխության
Մակընթացային կանաչ ալիքը:
Եվ Նիկոլայի աչքը ոխակալ
Ամենուր ու միշտ
Եվ ամենքի մեջ,
Անգամ երազո՜ւմ,
Տեսնում էր անվերջ
Միայն «տեռորիստ», «հեղափոխական»,
Միայն «դավադիր», միայն «սոցիալիստ».
Թվում էր նրան կայսրությունն իր ողջ
Մի անծայրածիր ստեպ օձալից...
Եվ կայսերական բանտին ու բերդին
Բյուրավոր հայեր զոհվելու տարան,
Դեմքին դաղելով մի ահեղ խարան՝
«Հեղափոխական» և կամ «դավադիր»:
Քա՜րշ տվին տարան,
Որ այնտեղ մորթեն
Իբրև մատղացու գառներ ու հորթեր՝
Ի սեր Հիսուսի արդար հավատի.
Գառնուկներ անմեղ՝
Լոկ նրա՛ համար,
Որ միսն էր հարմար՝
Որ միսն էր համեղ՝
Ու եթե նաև հորթեր բազմամեղ՝
Լոկ ա՛յն հանցանքով պատժապարտելի,
Որ սին հույսերի քաղված բոստանում
Հորթուկի նման տրտինգ են տվել...
Այսպես է.
Որտեղ շատ են խոստանում,
Միշտ էլ այնքան են հետո խստանում,
Որ ձեռք են կտրում, ոչ միայն թևեր:
Եվ կամոք ցարի՝
Նրա ոխակալ
Համայն Կովկասի պատիժ-փոխարքան՝
Հավետ անմոռաց մե՛ր Գոլիցինը,
Երկու գլխանի արծիվը կրծքին
Այդ մոլի ցինը,
Փակում է հայոց դպրոցներն ամեն.
-Օվսա՜ննա... ամե՜ն:
Եվ խաչապաշտի անկշտում ձին էլ
Թուրքավարի է կամենում ծամել՝
Խոտ է որոնում... ջրված մարգերում.
-Օվսա՜ննա... ամե՜ն:
Հայոց դարավոր գիրն են արգելում,
Բռնագրավում վանքի հողերը.
Գանձերը չեղած,
Եղած փողերը,
Պեղում մառանը,
Շտեմարանը,
Որ մի անգամ էլ քամվածը քամեն:
-Օվսա՜ննա... ամե՜ն...
Փակել դպրո՜ցը, ուսումնարա՜նը...
Բայց ինչպե՞ս փակես մի ազգի լեզուն,
Մի ժողովրդի խոսուն բերանը:
Լեզուն կարող է սարսափից լալկվել
Կապ ընկնել ահից,
Բայց ոչ թե փակվել:
Արգելել գի՜րը,
Այրել գրքե՜րը...
Բայց ո՞նց արգելես կսկըծող սրտի,
Մղկըտող հոգու ժայթքուն երգերը:
Այսպես է.
Միշտ էլ երբ համն են հանում՝
Ուղիղ հակառակ բան են ստանում:
Եվ արդ՝ չուզելով և ակամայից՝
Ուխտյալ հայատյաց այդ Գոլիցինը
Մինչևիսկ արդեն ռուսացած հայից
Մոլի հայ սարքեց:
Կրկընվեց հինը.-
Ուր հայերենը վաղուց էր մնջում՝
Հիմա հնչում էր,
Նույնիսկ մռընչում.
Ով հայ գրքի դեմ աչքերն էր փակում,
Արդ սովորում էր հայ գիրը
Թաքո՜ւն.
Ով ռոմանսով էր թրջում իր բուկը,
Բերան ողողում օտարի երգով,
Հիմա գրգըռիչ մի հպարտությամբ
Սեղան էր գցում հա՛յ երգի ձեռքով,
Հա՛յ երգով վարում իր գինարբուքը,
Հա՛յ նվագի տակ ուրախ պար գալիս,
Հա՛յ խաղով-տաղով երգում ու լալիս:
Հայ երգն էր հուզում,
Հայ խոսքն էր հոսում.
Հակառակությա՜ն ոգին էր խոսում,
Հակառակության այն զարմանալի՛,
Անիմանալի՛,
Արտառո՜ց ոգին,
Որ պարգևած է եթե ամենքին,
Ապա հայ հոգում այնքան է առատ,
Կարծես բաշխելիս բնավ չե՜ն նայել,
Իսկ թե նայել են՝ բա՜ն չեն խնայել,
Փռել են այնպե՜ս շռայլ ու առատ,
Որ չես հասկանում՝
Ազգային արա՞տ,
Թե՞ արժանիք է...
Այն է թերևըս,
Որ մեզ ջնջել է, բայց և պահպանել,
Որ մեզ սպանել,
Ծնել է նաև,
Ու որով գուցե ապրում տակավին
Եվ աշխարհումըս կոչվում ենք հայեր...
Ինչպես մարդկանց մեջ՝ անցողիկ կյանքում,
Այդպես պատմության ծանըր երկայնքում
Երևի նաև լինում են ցեղեր,
Երևի նաև ազգեր են եղել,
Որոնց վիթխարի մարմինը թեպետ
Գինու տկի չափ արյուն է տանում,
Բայց դա արյուն է, որ չի լերդանում.
Մի քերծվա՛ծք, մի վե՛րք,
Ու բանը բո՛ւրդ է.
Կողքը պատռված գինու տկի պես
Քամվում են իսկույն.
Եվ անհետանում,
Չքվում է ազգը կամ ժողովուրդը...
Իսկ մեր արյո՜ւնը...
Նա ջրի՛, ցեխի՛
Եվ մինչև անգամ գարշահոտ նեխի՜,
Ամե՜ն ինչի մեջ իսկույն լերդանում,
Փակում էր վերքի բացված բերանը:
Եվ այդ մակարդը, նույն այդ մերանը
Որդուն է անցել հորից ու մորից.
Եվ արյունաքամ,
Կիսամեռ անգամ,
Մենք քանի՜, քանի՜, մենք քանի՜ անգամ
Հոգեդարձի պես փրկվել ենք նորից...