Բացի հինգհարկանի շենքից -այդ, այսպես թե այնպես -ամենակարող կենտրոնից -քաղաքում կան այստեղ ու այնտեղ հաստատված մի շարք ուրիշ, քիչ թե շատ նշանավոր եւ աննշան կենտրոններ, ինչպիսիք են՝ հիվանդանոցը, քաղաքային ակումբը, տղայոց գիմնազը, իգական գիմնազը, քաղաքային եւ երկու ծխական դպրոցները. մոռացանք հաշտարար դատավորի ատյանը, բանտը եւ «հասարակաց տունը», որի մասին խորապես խնդրում ենք ներողամիտ լինեք: Զորանոցները քաղաքին չեն վերաբերվում. նրանք գտնվում են երկաթուղագծի այն կողմը, գերեզմանատան մոտ, այնպես որ այդ երկու «հիմնարկությունները» թողնում ենք, միանգամայն հասկանալի պատճառով, անուշադիր: Քաղաքային հիվանդանոցն էլ, ասենք, համարյա թե քաղաքից դուրս է գտնվում. միհարկանի ցածլիկ մի տնակ է այդ, որ գտնվում է քաղաքի ծայրում, մի ցեխոտ ու նեղլիկ փողոցի անկյունը՝ ինքն էլ ցեխոտ ու խոնավ, ինչպես այդ փողոցը: Հիվանդանոցի բժիշկ պ. Սերգեյ Կասպարիչը քանիցս մտադիր է եղել հիվանդանոցը տեղափոխել քաղաք, բայց դժբախտաբար միշտ այնպես է պատահել, որ որեւէ կարեւոր մի հանգամանք խանգարել է նրան:- Կամ ինքն է հիվանդացել, կամ գավառապետի կինը, իսկ վերջին անգամ, երբ թե շենքն էր պատրաստ եւ թե սկսված էին բանակցություններ ինչպես շենքի տիրոջ, այնպես էլ հինգհարկանի կենտրոնի հետ,- երբ, որտեղից- որտեղ, բժշկի համար միանգամայն անսպասելի, իսկ քաղաքացիների համար չափազանց սպասելի կերպով՝ պայթեց բժշկի գլխին աներեւակայելի մի դժբախտություն. բժշկի Լեդայի գեղեցկություն ունեցող մանկահասակ կինը ինքնասպանություն գործեց... երեւակայո՞ւմ եք՝ իրենց տան... արտաքնոցում: Մերկ, բոլորովին մերկ, ինչպես ասում են՝ Ադամի (Եվայի) զգեստներով մտել էր արտաքնոցը եւ ինքնասպանություն էր գործել ոչ թե ատրճանակի, ինչպես նման դեպքերում ընդունված է, որեւէ թույնի օգնությամբ, այլ... շշմեցնող, անհասկանալի մի բան. քանդել էր արտաքնոցի հատակի տախտակը եւ նետել էր իրեն... հասկանո՞ւմ եք, թե ո՞ւր: Այս զարհուրելի, քստմնելի, այլանդակ, անհասկանալի, համարյա դիվային դժբախտությունից հետո բժիշկը ընդմիշտ ձեռք քաշեց իր մարդասիրական տրամադրություններից եւ սկսեց ակումբում, որտեղ նա դըժբախտությունից առաջ միայն «պրաֆերանս» էր խաղում ժամանցի եւ ջղերի հանգստության համար,-սկսեց դժբախտությունից հետո «բակարա», «մակաո» կամ տեղական «ցխրա» խաղը խաղալ, որով բավականին հանգստացնել կարողացավ իր այնքա՜ն քայքայված ջղերը: Եվ երբ այդ դեպքից հետո բժշկի կառապանը, որ լիովին վարձատրվում էր հիվանդանոցի կողմից, սկսեց բժշկին տուն հրավիրող պացիենտներից «կառքի փող» վերցնել -հիսունական կոպեկ -ոչ մի քաղաքացի սիրտ չունեցավ բարկանալու կառապանի վրա: Եվ ինչո՞ւ բարկանար. չափազանց էր մեծ բժշկի գըլխին պայթած ընտանեկան դժբախտությունը, որից հետո, հարկավոր է ասել, ո՛չ միայն այդ փոփոխությունն էր, որ առաջ եկավ բժշկի գործերում, այլ պատահեց եւ այն, որ հիվանդանոցում մինչ այդ հասարակ ծառայի պարտականություններ կատարող բիթլիսցի Արշակն ստանձնեց նույն հիվանդանոցի պատասխանատու, կամ, ինչպես ասում են՝ հերթապահ ֆելդշերի պաշտոնը, որով հնարավորություն ստեղծվեց բժշկական օգնություն հասցնելու ամեն դիմողի եւ ամեն ժամանակ:- Մի հանգամանք, որի գոյություն չունենալուց առաջ շատ եւ շատ չքավոր հիվանդներ օրերով սպասում էին հիվանդանոցի պատերի տակ ընկած՝ իզուր երազելով օգնություն եւ կարեկցություն: Չիք չարիք առանց բարյաց -ասում է իմաստությունը, եւ այս դեպքը մի անգամ եւս հաստատեց այդ դարավոր իմաստության անքնին ճշմարտությունը: Մանավանդ չպետք է մոռանալ, որ այդ մարդասիրական քայլը անելով (բիթլիսցի Արշակին ֆելդշեր նշանակելով) բժիշկն էապես de jure հաստատեց այն, ինչ de facto վաղուց արդեն գոյություն ուներ եւ անխանգար կերպով ծավալում էր իր գործունեությունը հիվանդանոցում ու քաղաքում: Բանն այն է, որ բիթլիսցի Արշակը վաղուց հետե զբաղվում բժշկական պրակտիկայով եւ նույնիսկ բավականին հռչակ էր վայելում ոչ միայն քաղաքի հետամնաց թաղերում, դեպի որոնք հաճախ բժշկական տուրնեներ էր կատարում բիթլիսցի Արշակը, կամ, ինչպես գյուղացիներն էին նրան հորջորջում՝ «դոխտուր Արշակը»: Պարբերաբար ամեն տարի Մեծ Պասի երրորդ շաբաթվա երկուշաբթի օրը կարելի էր տեսնել բիթլիսցի Արշակին՝ գյուղական երկանիվ սայլի վրա նստած՝ դեպի մոտակա գյուղերը տուրնեի գնալիս, որից նա միշտ վերադառնում էր ավագ երեքշաբթի օրը նույն երկանիվ սայլի վրա յուղ, պանիր, ձու եւ մի քանի սպիտակահեր գառնուկներ բարձած, որոնցից բավականին պատկառելի մասը բժշկի տունն էր ուղարկվում, որպես նրա երախտապարտ ծառայի կողմից խոնարհաբար մատուցած զատկական «ռուշվաթ» (նվիրաբերություն): Այնպես որ բժիշկն իր այդ մարդասիրական քայլն անելու համար ամենայն բարոյական եւ իրավական իրավունք ունենալուց բացի՝ ի դեպս իր ամենավերջին պաշտոնյային ըստ արժանյաց վարձատրելով հանդերձ՝ ազատեց իր վտիտ ուսերը քաղաքային բժշկի չափազանց ծանր ու պատասխանատու պարտականությունների մի փոքրիկ մասից՝ ուսերի ազատ մնացած մասը տրամադրելով ընտանեկան վերոհիշյալ դժբախտության ահռելի ծանրությանը, որը կրել կարողանալու համար ճիշտ որ հարկավոր էին այդպիսի քիչ թե շատ թեթեւացնող միջոցներ: Եվ այդ միջոցները գտնելու գործում, ասում են, մեծ բարոյական օգնություն է ցույց տվել բժիշկ Սերգեյ Կասպարիչին նրա վաղեմի բարեկամ եւ թղթախաղային պարտնյոր՝ քաղաքի հաշտարար դատավոր պ. Օսեփ Նարիմանովը, նա, որ մոտիկ բարեկամն է մի անգամ արդեն պատմությանս սկզբում հիշված, քաղաքի ամենահարգելի հարուստ գեներալ Ալոշի, որի ասելով Օսեփ Նարիմանովը «հոգի է, իսկական հոգի»...
Նրա ատյանը գտնվում է քաղաքի ամենամեծ -Ալեքսանդրյան փողոցի վրա: Մի թիթեղե ցուցանակ ունի, որի վրա գրված է ռուսերեն՝ «Հաշտարար դատավոր»: Օսեփ Նարիմանովը նստում է այդտեղ: Նրա ատյանին կից երեքհարկանի շենքը ռեալական դպրոցն է, նրանից երկու տուն այն կողմը -օրիորդաց գիմնազը, իսկ օրիորդաց գիմնազից երեք տուն այն կողմը -ա՛յն պալատ- շինությունն է, որ պատկանում է մեզ արդեն բավականին ծանոթ գեներալ Ալոշին: Քաղաքի ամենամեծ հարուստն է գեներալ Ալոշը, որ թեկուզ եւ գեներալ չէ եւ ոչ էլ զինվորական, բայց քաղաքում ունեցած իր դիրքի եւ ազդեցության շնորհիվ ստացել է այդ պատվավոր հորջորջումը: Իսկ գեներալ Ալոշի դիրքի մասին մոտավոր գաղափար տալու համար բավական է ասել, որ նրա բնակարանում է իջեւանում նահանգապետը՝ ամեն անգամ այդ քաղաքն այցելելիս.- ահա՛ թե ով է գեներալ Ալոշը:-Հաշտարար դատավոր Օսեփ Նարիմանովը, որ ապրում է գեներալ Ալոշի պալատ- բնակարանի ներքեւի հարկում, սիրում է պատմել ակումբում -նրա, գեներալ Ալոշի ներկայությամբ, թե ինչպես նահանգապետը, առաջին անգամ գեներալ Ալոշի բնակարանը մտնելիս, բարեհաճել է այն կարծիքը հայտնել, որ այդպիսի մի ճաշակավոր բնակարան պատիվ կարող էր բերել... նույնիսկ Պետերբուրգին, այո, անգամ Պետերբուրգին... Եվ այս պատմությունն անելիս հաճույքով չփչփացնում է շրթունքները հաշտարար դատավոր Օսեփ Նարիմանովը, իսկ ներկա գտնվող գեներալ Ալոշը հաճույքից թարթում է աչքերն ու նայում է հատակին, համեստությամբ ասես ուզում է գետինը մըտնի: «Հոգի մարդ է այդ Օսեփ Նարիմանովը»,- մտածում է նա:
Եվ ճիշտ որ՝ հաշտարար դատավոր Օսեփ Նարիմանովը, ինչպես ռուսներն են ասում, հոգի է, կատարյալ հոգի: Չնայած որ նա ծնվել է Հաշտարխանում, բայց, երեւակայո՞ւմ եք, այնպես է ընտելացել նաիրյան այդ քաղաքին, որ ասես այդտեղացի լինի: Ահա սա է պատճառը, որ նա շատ գործեր՝ վեճեր, ընտանեկան կռիվներ, ամուսնական անախորժություններ եւ նման այլ եւ այլ փոքրիկ դատեր սիրում է հարթել ո՛չ որպես պաշտոնյա, այլ, այսպես ասած՝ ընտանեբար, կամ, ավելի ճիշտ՝ հայրաբար -որի համար եւ նա ամենաիրավացի կերպով վայելում է բոլոր քաղաքացիների հարգանքը, իսկ շրջակայքում բնակվող գյուղացիների կողմից այդ հանգամանքն արտահայտվում է, որպես խորին ակնածանքով նվիրաբերած մի քանի տասնյակ ձու, տասը- տասներկու ֆունտ «անքաշ» պանիր, կամ, երբեմն էլ, եթե գործը քննվում է զատկական տոների նախօրյակին՝ մի- երկու գառ կամ ուլ: Նա չի սիրում գործերը ձգձգել՝ զզվում է պաշտոնական եռուզեռից: Օսեփ Նարիմանովն այդպիսի մարդ չէ եւ չի՛ էլ ուզում լինի: Եթե նա հնարավորություն ունենար եւ մի քիչ էլ ֆիզիկականը ներեր -ամենամեծ ուրախությամբ կթողներ քաղաքն էլ, հաշտարար դատավորի պաշտոնն էլ եւ որեւէ մի գյուղ կտեղափոխվեր՝ երկրագործությամբ զբաղվելու: Օսեփ Նարիմանովը շատ է սիրում երկրագործությունը, մանավանդ այդ աստվածային զբաղմունքի կենարար բարիքները եւ հողային հարցի մասին սիրում է հայտնել բավականին ազատամիտ կարծիքներ: Հետաքրքիր անձնավորություն է Օսեփ Նարիմանովը -Օսեփ Նարիմանովին հարկավոր է հասկանալ:
Հաշտարար դատավորի ատյանին կից շենքը, ինչպես ասացինք, ռեալական դպրոցն է, իսկ երկու տուն այն կողմը -օրիորդաց գիմնազը: Հարկավոր է ասել, որ քաղաքի այդ մասը ներկայացնում է իրենից -իսկական մի «կրթական կենտրոն»: Երկու դպրոցի էլ շենքերը պատկանում են մեզ արդեն հայտնի գեներալ Ալոշին եւ ամեն առավոտ, երբ նա հաշտարար դատավոր Օսեփ Նարիմանովի հետ անցնում է դպրոցների առաջից -ռեալական դպրոցի տեսուչ Արամ Անտոնիչ -«Փուքսը» (այսպես են անվանում դպրոցի տեսուչ Արամ Անտոնիչին չարաճճի աշակերտները՝ նրա փորի բավականին պատկառելի մեծության պատճառով) -բացականչում է վերից՝ տեսչանոցի պատուհանից. «Խորի՜ն հարգանքներս Ալոշա Նիկիտիչին. Օսեփ Կարպիչին -նույնպես»: Դպրոցի աշակերտները շատ անգամ են լսել իրենց խոժոռ տեսչի սիրալիր այս բացականչությունը վերոհիշյալների հասցեին -եւ թերեւս մի քիչ էլ այս է պատճառը, որ նրանք՝ դպրոցի աշակերտները, մի առանձին հարգանք են տածում դեպի գեներալ Ալոշը եւ Օսեփ Նարիմանովը: Ասում եմ «մի քիչ», որովհետեւ հիշյալ պատկառելի քաղաքացիներին հարգելու ուրիշ պատճառներ եւ միանգամայն արդարացի հիմքեր եւս ունեն ռեալական դպրոցի չափահաս աշակերտները: Երբ, Զատկին կամ Ծննդին, դպրոցական երեկույթներ են լինում դպրոցի սրահում -ովքե՞ր են բազմում առաջին կարգի նստարանների վրա, գավառապետի կողքին.-Գեներալ Ալոշը եւ Օսեփ Նարիմանովը: Եվ երբ տոնածառի լուսազարդ ճյուղերից կախված շաքարե թիթեռնիկներն ու գույնըզգույն կանֆետները ստանալուց հետո աշակերտները գնում են տուն եւ միայն հյուրերն ու ուսուցիչներն են մնում ընթրիքի -ովքե՞ր են բացակայում միշտ՝ ելնում են սեղանի վրայից ու քչփչալով շրջում մութ դասարաններում.- տեսչի կին Օլգա Վասիլեւնան -Շիկահեր Դդումը (ինչպես անվանում էին նրան աշակերտները) եւ Օսեփ Նարիմանովը -մեկ,- եւ հետո՝ Ալյոշա Նիկիտիչը՝ մերթ օրիորդաց գիմնազիայի վարժուհի Վառյա-հոգյակի հետ թեւանցուկ, մերթ էլ՝ թվաբանության ուսուցիչ Բարսեղ Աբգարիչի կնոջ -«Ճուտ»-ի իրանը գրկած: Այս ամենն իր սեփական աչքերով տեսել է հինգերորդ դասարանի աշակերտ Վարդանյան Սերգուշը եւ պատմել է ընկերներին ամենայն մանրամասնությամբ: Իսկ նման դեպքերից մի շաբաթ անց սովորաբար ռեալական դպրոցի եւ օրիորդաց գիմնազիայի արտաքնոցի պատերին լույս են տեսնում վերոհիշյալ անցքերին վերաբերյալ բավականին հետաքրքիր հանգավոր եւ անհանգ գրություններ, որոնք շատ շուտով տարածվում եւ բերանից բերան են անցնում ո՛չ միայն հիշյալ դպրոցի պատերում, այլ այդ պատերից բավականին հեռու գտնվող շատ եւ շատ ընտանեկան հարկերի ներքո, նույնիսկ Տելեֆոն Սեթոյի սրճարանում: Եվ արդյոք նրանք չե՞ն մեղավոր (գեներալ Ալոշը եւ Օսեփ Նարիմանովը), որ մինչեւ օրս էլ «պսակի չարժանացած» ծխական դպրոցի ուսուցչուհի օր. Սաթոն ունի ընդամենը հինգդասյան կրթություն եւ որպես ոչ միջնակարգավարտ ստանում է պակաս ռոճիկ.- նրանք են, նրանք են միշտ՝ գեներալ Ալոշը եւ Օսեփ Նարիմանովը:- Հետաքրքիր քաղաք է նաիրյան այս քաղաքը եւ բազում խորհրդավոր ու հետաքրքիր դեմքեր ու պատմություններ ունի...