Կարմրաքար

3
Արբեցնող բույր էր բարձրանում այգիներից ու գետափին ընկած ծառաստաններից։ Սարերը մուգ-կանաչ էին հագել, և միայն բարձրերում, ամպերի տակ, ձյունի մանրիկ շերտերը դեռ սպիտակին էին տալիս։ Քարաքոսն ու մամուռը գարնան խոնավությունից ուռճացել ու պես-պես գույներով ներկել էին ժայռերն ու քարերը։ Անտառի թանձր կանալի միջից երևում էին հատ ու կենտ ցցաչոր ծառերը։ Օդում աղմուկ կար, որ գոյանում էր անթիվ անհամար բզեզների ու մեղուների բզզոցից, թռչունների կանչից ու վար անողների երկար ու ձիգ հորովելից։

Կարմրաքարն էլ էր կերպարանափոխվել։ Տերևակալել էին տների առաջ եղած հատ ու կենտ ծառերը, փտած գերանների վրա սունկերը շար էին ընկել, կտուրներին կանաչ էր բուսել ու կախվել։ Եկեղեցու գավթում խոտն այնքան շատ էր, որ Ավան ամին ըստ վաղեմի սովորության, Տեր Նորընծային խորհուրդ էր տալիս կանաչը խոտհարք պահելու և արգելելու, որ կաղ ոչխարներն ու գյուղամիջի էշերը կոխ տան ու թավալեն։

Բացվել էր գարունը, աշնան ցանած արտերը ծփում էին ծովի նման, մոխրագույն կոհակներ տալիս։ Ունանը քուն ու դադար չուներ. վարում էր, հա վարում, հորովել տալիս... Ծտերն ու ագռավները երամներով հետևում էին նրա վարին և թաց հողի միջից, խոփի հենց բերանից թռցնում ճիճու և որդ։ Գարնան փարթամ բնությունը ավելի էր խտացնում այն կոնտրաստը, որ գոյություն ուներ Կարմրաքարի ու նրա հանդերի միջև։ Գեղեցիկ էին արտերը, մարդու ձեռքով տնկած ծառաստանները, նրա կապած մարգերը, ուր արդեն կանաչել էր լոբին, սարյակները ճռվողում էին կտուրների տակ կամ տանձենու ճյուղերի վրա և միայն մարդու բնակարանն ու ինքը մարդն էր, որ գարնան պայծառ արևի տակ փռելու ուրիշ բան չուներ, մաշված կարպետից ու միթիլը պատռած վերմակից բացի։

Գյուղի ամենավատ ժամանակն էր։ Տաշտը դատարկ էր, օրը մի քանի անգամ աչք էին գցում գարու արտերին, որ շուտով պիտի գորշանար ու հասկ գցեր։ Մաքուր էին փողոցներն ու բակերը, որովհետև աղբը կրել էին բանջարանոցները, գարնան արևը ծծել էր աղբակույտերի կծծահոտն ու խոնավությունը։ Մաքուր էր տների ներսը. ձմեռվա հաստ շորերն արևին էին տվել ու հագել հնամաշ արխալուղները։ Ոմանք ծանր փափախները դեն էին գցել, կապույտ թաշկինակ կապել գլուխներին։

Ավան ամին կացինը գոտկատեղում խրած, մեծ դանակը ձեռքին այգուց այգի էր շտապում, պատվաստները ստուգում։ Ամբողջ գյուղին էր հայտնի, որ Ավան ամու նման ոչ ոք ոչ պատվաստը գիտեր, ոչ էլ ծառի «խասիաթը»։ Անտառը նա գիտեր հինգ մատի նման։ Տեր Նորընծայի հետ երբեմն վեճի էր բռնվում և գրազ գալիս, թե ինքը կարող էր ասել այսինչ անտառամասում քանի ծառ կա և ինչ ծառեր են, իսկ տերտերը չի կարող ասել, թե ժամագրքի այսինչ երեսին ինչ աղոթք է գրված:

Ամեն այգում էլ նա պատվաստած ծառեր ուներ, յուրաքանչյուր գարնան այցի էր գնում իր պատվաստած ծառերին, ճյուղերը կտրում, խորհուրդներ տալիս և զայրանում, երբ տեսնում էր, որ չեն արել իր ասածը:

− Տանձն ուտելուց ճյուղերն էլ հետն ես մաշկում... Էս ձեռքդ կկոտրի՜, որ տակը փեյնես...

Գյուղի ամենալավ այգին նրանն էր։ Փոքր էր, բայց խնամքով մշակած։ Գարունը բացվելուն պես ծառերի չոր կեղևը մշակում էր, քերում, կոխ տալիս մաշկի տակ ձմեռած միջատներին և չոր տերևները վառում։ Եվ երբ մեղվի քթոցները սհարից այգի էր տեղափոխում, այդ նշան էր, որ մինչև խոր աշունը օրվա մեծ մասն այգումն է անցկացնելու։

− Ավան ամին քոչը բարձեց հա՜... Գարեքը հրես կհասնեն...

Արևը ջինջ երկնքի վրա հուրհրին տալով լողում էր և դանդաղ բարձրանում դեպի գագաթը։ Գյուղի փողոցներում մարդ չէր երևում։ Բոլոր-քարի ստվերում մուշ-մուշ քնել էր հարյուրամյա մի ծերունի, որ աշխատանքի այդ եռուզեռին եկել էր և, զրուցընկեր չգտնելով, քնով անցել: Խանութի առաջ մի քանի ձի արևից նեղվում էին և գլխով ու պոչի շարժումով քշում ճանճերին: Քոչն արդեն բարձրացել էր. ձիավորները սարից էին իջել տնեցոց համար թեյ, շաքար ու կտոր գնելու:

Արդեն սկսվել էր քաղհանը: Հարս ու աղջիկ առավոտ կանուխ քաղի էին գնացել. նրանք տարել էին և փոքրերին ու տան դռներից կախել ժանգոտած կողպեքներ, բանալին պահելով հավաբնի մեջ: Ոմանք էլ դուոը միայն վրա էին դրել և բարակ թելով կապել, որ շունն ու հավը ներս չմտնեն: Այգիների կողմից լսվում էր բայաթու ծործոր ձայնը, գետի մոտ՝ մեկը հա կանչում էր էշին՝ «թոշ-թոշ...»: Ջաղացի դռանը մարդ չէր երևում։

Քառասնաջրի կողմը, Խոջա-Հիբանի մեծ արտում քաղհանավորի երկար շարքն էր ձգվել։ Այնքան դանդաղ էին շարժվում, որ նայողին թվում էր, թե գույնզգույն շորերի շարքը կանայք չեն, այլ գունավոր քարեր արտի կանաչի մեջ: Շարքի ձախ ծայրին, ձորակի մոտ, սպիտակ շորով մի կին ավելի հաճախ էր բարձրանում, երբեմն ձեռքը ճակատին տանում՝ արևից պաշտպանվելու համար և նայում ձորակի կողմը, որտեղից լսելի էր տխուր երգի ձայն, ուրախ ծիծաղ ու մուրճի միալար զրնգոց։ Աղջիկը ձայներից ջոկում էր, որ տխուր երգողը ուստա Նազարն է, «հայաստանցի գաղթականը», որի տունը գտնվում է Ղարիբանոցում, իրենց տան կից: Ուստան ազատ օրերին էլ էր նստում տան պատի տակ և քթի տակ մռմռում նույն երգը: Ուրախ ծիծաղը, որ ձիու վրնջոցի էր նման, Արզումանինն էր, իսկ զրնգացողն իրենց ծանր մուրճն էր։

Երրորդ օրն էր, որ ուստա Նազարը, Մկրտումի պատվերով ու նրա տված չափով աշխատանքի էր անցել Քառասնաջրի ձորակում, այնտեղ, ուր անտառի և նրանց հողի սահմանն էր։ Տեղը նա էր որոշել և Ուստա Նազարի հետ միասին քողով չափել պատի երկայնքը, ցույց էր տվել, թե որտեղ պիտի շինեն ջրի ամբարտակն ու երկարավուն ծածկը: Նրա ցույց տված տեղով հիմքը փորել էին, անտառի միջից մի նոր առու հանել, որպեսզի մինչև ամբարտակի կառուցումը Քառասնաջուրը նոր առվակով հոսի:

Աշխատանքը եռում էր։ Արզումանը, որ այդ գարնանն էր զինվորությունից վերադարձել, ուժով հենվում էր ծանր լինգին և մեծ քարերը տեղահան անում։ Նա ձորակի մյուս ափին էր, մի քիչ բարձր։ Ամեն անգամ քարը գլորելուց քահ-քահ ծիծաղում էր և կանչում ուստա Նազարին, երբեմն էլ հայհոյում էր քարին, լինգին և հենց այնպես, ըստ սովորության։

− Ուստա Նազար, ես քեզ համար րադ ստարատցա... Պրիկազը տուր՝ ուզում ես քերծերը թափեմ ձորի մեջ... Յա սալդաթ 117 պենզենսկի պոլկ տրետի բատալիոն ավտարո րոտա պալուչիտ Արզումանու Եդիգարովու սելեննի Կարմիրկար Ելիսավետպոլսկի գուբերնի... Այ, ես քու իմանը... Սիմոն ապեր, մեզ մին ֆելդֆեբել ունեինք, գլուխն էս քարի չափ չկար... Որ նո՜ւ էր ասում, սաղ զվոդը դողում էր... Իսկական վրասեյսկի խոզ... Է՜ Իվան Իվանիչ, էս էլ քո հոր գյոռին...

Եվ քարը դղրդալով գլորվում էր ցած: Կիտված քարերը մեջքով կրում էր մի դեռատի պատանի։ Նրա պատռոտած շորերը փոշոտվել ու ցեխոտվել էին, քարերը քերծել էին թևերը: Պատանու մեջքին ջուլի կտոր էր, որի վրա շարում էր քարերը և տնքալով բարձրանում։ Երբ Արզումանը վերից ձայն էր տալիս, թե քարն եկավ, պատանին վեր էր բարձրանում և դիտում, թե ինչպես է քարը քարին դիպչում, ցլանքներ ցրում ու կայծ տալիս։

− Եգոր, հեռո՜ւ... Քսան փութանոցն եկավ,− կանչում էր Արզումանը և պատանին ետ էր կենում։

Եգորն ինքն էր քարը բարձրացնում, դնում մի ուրիշ քարի վրա, ապա մեջքը դեմ անում ու ձեռքերը ետ տանելով քարը գրկում։ Արզումանը վերևից դիտում էր նրան։ Մեծ քարին մոտենալուց, կանչում էր։

− Էդ քո ճաշը չի, մալախոլնի... Թեթևը տա՛ր... Ուզում ես գրիժա ստանա՞ս... Ախ տի սիմուլյանտ... Ռուսի թագավորն անունդ հրեն ծոցի դավթարում պահում է։ Եգոր Մուրադով, մի պատառ էլ պանիր հաց ուտես, մեծանաս, կասի, իդի գալուբչիկ, կավալերիստ խարոշի... Մի ձի կտան, շաշկեդ էնքան տանես, բերես, որ կռներդ թուլանա... Փախի, քարն եկավ...

Ու նորից քահ-քահ ծիծաղում էր։

− Սմիրնո գասպադա ափիցերի,− այնպես բարձր գոռաց Արզումանը, որ ձայնը հասավ քաղհանավորներին։ Ու Սալբին հանկարծ մեջքն ուղղեց, նայեց ձորի կողմը։ Արզումանը լինգը ուսին կանգնել էր քարերի մեջ։ Նրան նկատելուց նա լինգն իջեցրեց ու ձեռքը տարավ զինվորական բարևի. Սալբին ժպտաց, նորից կռացավ, երեսը թաղեց կանաչի մեջ: Կողքին կռացած կինը նկատեց այդ և ասաց.

− Էդքան մի ծալվի արտի վրա... Աչքդ փուշ կմտնի...

Արզումանի հրամանը Ավան ամու համար էր, որն այդ րոպեին վայրի տանձենիներից մի կապ ձեռին դուրս եկավ անտառից ու իջավ ձորակը։

− Այ գյափդ լինի հա՜,− ասաց նա Արզումանին և մոտենալով ուստա Նազարին, հարցրեց.

− Բարի աջողում, ուստա Նազար... Էս ի՞նչ ես շինում... Մարագ է՜, կալատեղը գեղումն է, թե ասեմ ամբար է, էս ճամփի բերանն ամբարի տեղ չի...

Ուստան ուսերը թոթվեց.

− Եսիմ... Շքենք... Խազեյնի քեֆ։ Մեզ ի՞նչ... Կուզես ուսումնարան շինեմ, կուզես դուսաղխանա։ Պատը պատ է...

− Մարդ մաշկելու զավոդ է, Ավան ամի,− ասաց Արզումանը, վերից իջնելով։− Գեղումը մարդուց էժան ինչ կա՜... Էնքան իզուր հաց ուտող կա՜... Մկրտումը բերելու է, գցի մաշինի ռեխը, կլպի կարտոշկու նման, ոսկորից ձեթ հանի... Վիդալ մենդալ, ախ տի զեմլյակ... Օչերեդով կանգնելու են, րոտա ստրոյսա... Ում ժերբն ընկավ, վիզը դնելու է տակը։ Բա՜ս... Հիմա էսպես է թազա պրիկազը: Հենց գիտես տանձի տնկելով աշխարքի թագավորն ե՞ս... Այ ըստեղ տրուբան տնկելու է, ծուխը մինչև երկինք հանի, աստծու միրուքն էլ խանձի... Եյ բող... Ըստեղ մաշին պիտի գալ, դու հլա որտե՜ղ ես...

− Ադա օին բաներ մի՜ ասի։ Կարմրաքարը մաշինի երեսը իրա օրում տեսած չի... Էնա ասա արաղի զավոդ եք շինում էլի՜...– Եվ փորած հիմքերին ուշադրությամբ նայելուց հետո ասաց.− էսքան մե՜ծ...

− Բա էստեղ ինչ պիտի շինեք,− ու ձեռքը մեկնեց ձորակում թափած քարերին։− Սիմո՞ն... Սիմոն, էլի դու մի բան գլխի գցես, էս Արզումանը հո էն գլխից էր շաշ, ասենք թե թագավորին չորս տարի սալդաթություն է արել...

− Շա՜շ... Հիմա եմ տեսնում, որ հալիվորել ես, Ավան ամի... Պիշի պրապալ... Էս ինջիներ Մանգասարովի զավոդն ա, իմացա՞ր... Էն քարերը որ տեսնում ես, ըսենց պիտի ձորի առաջը կտրե՜նք, չորս արշին պատ քաշենք, որ ջուրը գյոլ տա...

− Այ տղա, ճամփու բերան է, հարևան բան կընկնի մեջը,− ասաց Ավան ամին, ուշադիր նալելով ձորի քարերին և նոր առվի հետքին։

− Սիմոն, բա լսում չե՞ս... Քեզ եմ ասում... Գլխի չե՜ս...

− Եսիմ... Հրեն ասում է էլի՜... Ես ո՞վ եմ, որ նրանց խորհուրդն իմանամ։

− Էստեղ մի բան կա՜, գլխի չեմ... Իմ լսելովս արաղի զավոդ պետք է լինի... Համա զավոդի նման չի։ Տերտերն էլ ասում էր, թե մեծ ավազան է լինում, որ ամառը ջուրը չցամաքի բոստանների համար...

− Հա, քո ասածն է, Ավան ամի։ Նրանց քունը չի տանում, գիշեր-ցերեկ դումիտ են անում, որ Ղարիբանոցի սովածները մեծ պասին լոբով շորվա ուտեն։ Դու էդ ասա, էդ տանձիքը ո՞ւմ համար ես տանում... Կարմրաքարի ստարշիքն էլ որ քեզ նման լինեն, ասա ժողովուրդը գնա Մարցա ջուրն ընկնի։ Տակիդ կարպետը քաշում են, հանում. դու հլա երազ ես պատմում...

− Դե որ ուսումնագետ լինենք, հալբաթ մենք էլ յարի դարմանը կիմանայինք։ Յա ես, յա էն չոլում բառանչողը, հը՞, ի՞նչ կասես, Եգոր...

Եգորը հոգնել էր։ Նա ուրախ էր, որ խոսակցությունով են բռնվել ու հանգստանում են։ Նստել էր քարին ու մեկ-մեկ պոկոտում էր թարթանջուկի թևերը, ծամում։ Սովել էր և անհամբեր սպասում էր, որ ուստան հացի նստի։

− Հիմա ինչ ժամանակներ ե՜ն... Առաջ որ քու տանդ պատին էլ մի քար դնեիր, առանց ջամհարթի խոսքի իրավունք չկար։ Ծառն ինչ է, էլի տնկելուց հարևանիդ խաթրը պետք է առնեիր, թե հաշտություն չլիներ, գյուղի իշխան մարդկանց մեջ էիր գցում, համոզն առնում... Բա ո՞նց... Ծառը շվաք կաներ բոստանի վրա։ Էն ժամանակն ո՜ւր... Եքքա թոփխանե են շինում, իսկի մի իրավունք, մի հարցմունք։ Ամեն մարդ իր գլխի տերը, ուտողն ուտողի։ Էգուց էլ չափարը կապելու է, թի իմ հողից ղուշն իր թևով պետք է չանցնի, էս իմ հայրենիքն է։

− Է՜, Ավան ամի, էշը կորցրել, չվան կհարցնես... Ասա Քառասնջուրը մերը լիներ... Թե չէ ձորի մեջ պատ շարելով գեղին ինչ վնաս: Քսան տարի օրն աշխատի, օրը կերա, մի հավաբուն չշքի...− ասաց ուստան, ծխի քուլաները պնչերից առատորեն հանելով։

− Մալը չևո սիրտդ ուզում է... Էս սհաթիս մի տաք բորշ լիներ, եյ բող, կաշևարին էլ հետը կուտեի։ Տվողն ո՞վ է... Հրեն Եգորը տավարի նման սաղ թարթանջուկը կերավ։

Եգորը կարմրատակեց։

− Խարչին խազեյսկի է... Հրես հա՜.– և նա ոտքը մեկնեց սփռոցին:– Մենակ ինձ չի հերիք,− Եգորն աչքը գցեց սփռոցին:− Հը՞, բերանիդ ջրերը գնա՞ց... Սովամահի տղա. պինդ քաշի, փորդ էնպես քաշի, որ ֆելդֆեբելի մատներն արանքով չմտնեն: Ավան ամի, թագավորին ծառայելը սրանից լավ է... Էլի մի կուշտ փորով հաց ուտում էիր։ Էնքան բորշչ էին տալի՜ս... Չէ, միտքս ծռվել է: Աշունքն ուզում եմ Բաքու գնամ, ինչքան չլինի հացափոր կաշխատե՜մ, զատո քեփ էլ կանեմ, հը՞, ի՞նչ ես ասում։

− Ի՞նչ եմ իմանում, որ ի՞նչ ասեմ... Ոչ առաջինն ես, ոչ էլ վերջինը: Վակզալի ճանապարհը ջաղացի ճանապարհից էլ հեշտացել է: Հենց ում տեղը մի քիչ նեղանում է, հացը մեջքն է կապում, յալլա՛... Էստեղ էլ կոնդ ու չոլախն են մնում, ինձ նման հալից ընկածը: Էնքան գնացին, որ տակին մնացողը հերիք չի նրանց փակ դռներին մտիկ տալու։ Թմբի գլխին ձիու ոտնաձայն լսվեց ու մի վայրկյան հետո երևաց Մկրտումը։

− Լավ ե՜ք... Ուզած վախտը ճաշթող եք արել,− ասաց նա և ցած իջավ, ձիու սանձը ձգեց Եգորի կողմը, քթի տակ «բարի օր» ասելով: Նրան դուր չեկավ Ավան ամու ներկայությունը, բայց ծածկելով այդ, դարձավ նրան.

− Էլի փեշակիդ ե՞ս...− ու մտրակի կոթը մեկնեց քարի մոտ դրած տանձենու տունկերին։– Երանի՜ քեզ... Անմահական հիշատակ ես թողնում հուր հավիտյան... Տանձն ուտելու են, քեզ էլ օրհնանք տան։ Մենք հե՜չ, ավետարանի թևում գրված չի մեր անունը։ Ի՞նչ կասես, ուստա:

− Ճշմարիտ է, արդար գործը միշտ կմնա...

− Անարդա՞րը,− կտրուկ հարցրեց Մկրտումը։

− Ո՜վ գիտե աշխարհի բանը... նա աչքի տակով նայեց թափած քարերին, փորած հիմքը տեսավ, մտավ մեջը, կռացավ և աչքի չափով ստուգեց պատի ուղղությունը:

− Խելքդ ի՞նչ է կտրում,− դարձավ նա Ավան ամուն,− էլի ինչքան չլինի ինձանից փորձված ես... Էս իմ պլանից ի՞նչ դուրս կգա։

− Ի՞նչ ես շինում,− հարցրեց Ավան ամին դժկամությամբ։

− Ուզում եմ Կարմրաքարը լուսավորեմ,− ու ծիծաղեց,− մի թեթև զավոդ ամալլու բան եմ սարքելու... Գերան կպատահի, տախտակ կքաշենք, ճանճի բանի համար յաշչիկ կշինենք։ Չի պատահի, կրահոր կշինենք, ուզողին կտանք։ Էս ձորը լիքը կրաքար է... Ուժներս տա, անելու շատ բան կա... Ով գիտի, բախտի բան է, մեկ էլ տեսար մի ինջիներ եկավ, ասեց թե էս հողի տակին մադան կա։

− Դե հո սուտ չի։ Հրեն ասում են Զեյթայի վերի հանդում քարի քոմուրի մադան են գտել,− ասաց Արզումանը։

− Որ վնաս էլ անեմ, մի քանի աղքատ էլ է հաց կուտեն։ Էդ էլ իմ վարձը լինի։ Աշխարհը հո հետս գերեզման չեմ տանելու, ասենք մարդու թամահն է շատ... Էս է, Արզումանին զավեդուշի եմ դնելու:

− Եգորին էլ ստարշի մաստեր,− վրա բերեց Արզումանը ու ծիծաղեց։ Նրա ծիծաղը հաճելի չեղավ Մկրտումին։ Փշաքաղվեց, աչքերը խորն ընկան, ճակատի ճեղքվածքի շուրջն արյուն հավաքվեց։

− Բա ջուրը ո՞նց ես անում,− հարցրեց Ավան ամին, ծածկելու համար Արզումանի ծիծաղի տպավորությունը։

− Ջուրը ձորով էլի թող գնա... Էս պատը քաշում եմ, որ ամառը ջուրը բարակելուց զավոդը պարապ չմնա։

− Էս ջուրը զավոդ չի բանեցնի, Մկրտում։ − Չի բանեցնի՞... Վերի առուն էլ շուռ կտամ։− Վերի առուն սարից էր գալիս և անցնում Խոջա-Հիբանի մեծ արտով, իջնում գյուղի վրա։

− Վերի առո՞ւն,− ու բոլորը զարմացան։ Նույնիսկ Եգորը տեղից վեր կացավ ու մոտեցավ նրանց, հետևից քաշելով ձին։ Վերին առվակն անցնում էր նրանց բակով և բակի երկու պառավ տանձենիները ամառվա տապին լիուլի ջուր էին արբում։

− Ոնց կլինի է՜դ...

Սիմոնը դադարեցրել էր մուրճի զրնգոցն ու երեսը դարձրել խոսողների կողմը։

− Բա ժողովո՞ւրդը...

− Ուրեմն կժերով պիտի ջուր բերեն, կալերը ցեխապատե՞ն...

− Տանձիքը կչորանա՜ն...

Համարյա միաժամանակ հարցրին Ավան ամին, Արզումանն ու Եգորը։ Մկրտումն ունքերն իրար տվավ ու գլուխը թեքելով Եգորի կողմը, կանչեց.

− Ձին հեռու տար... Սրան տե՛ս... Կաթը պռոշին չորացել չի, խոսքի է խառնվում... Զահրումար տանձիքը։ Ծմակը լիքը տանձ է, էնքան կե՜ր, որ զխկրտի։

− Ո՞նց ես ուզում։ Էն էլ իրենց տան փափախավորն է, ոնց թե ծմակից տանձ բեր,− ձայնը բարձրացնելով ասաց Ավան ամին։ Արզումանը մի քայլ էլ մոտեցավ։

− Է՛հ, ասենք նրա խելքը էդքան չի հասնում, դու էլ նրա թայը հո չես,– դարձավ նա Ավան ամուն ժպիտն երեսին։− Ուրեմն հավատացիր էլի՜... Վաշշ, դե էնա ասի Կարմրաքարի դուշմանն է էլի։ Էդ իսկի ես կանե՞մ, ուրեմն ես պետք է քոչեմ էս գեղից։ Էհ, էդպես է՜... լավություն էլ անես, վատն ես, վատություն էլ անես, աչքից ընկած ես...− սրտնեղած վերջացրեց նա ու շատ խոր նայեց Ավան ամուն, ապա հանկարծ շրջվեց Արզումանի կողմը, ասես ուզում էր իր խոսքի ազդեցությունը ստուգել։

− Կարմրաքարում թե մի բարեկամ ունեմ, հրեն է,− մտրակի կոթը մեկնեց Սիմոնի կողմը,− չէ՜ Սիմոն...

Սիմոնը չպատասխանեց։

− Մտքումս կա, որ քաշած տախտակից ուսումնարանի համար նստարան շինեմ... Թե չէ էն ինչ է։ Ոչ բարով ես էլ եմ հոգաբարձու: Հերու, ամառը Բեկտաբեգովն էլ տեսավ... Ասում է հայոց ուսումնարանը մշտական աղքատ է, լավ կանեք միրսկի պրիգովոր տաք, թագավորական շկոլ բաց անենք։ Ասի չէ, էդ լինելու բան չի, մեր երեխեքը թող մայրենի լեզվով ուսում առնեն...

− Մին չի՞,− ուսերը թոթվելով ասաց Արզումանը,− դու հաց աս... Փորին ի՞նչ լեզու...

− Խելառ ես, ինչ է,− հարեց ուստա Նազարը,− մարդ յուր օրենք մոռանա, ռսի լեզվով ուսում առնե՞ն... Մեր երկիր բոլոր հայի լեզու կխոսի։

− Հա, Մկրտում, գերանը ո՞ր ծմակից ես բերելու,− խոսակցությունը փոխելով հարցրեց Ավան ամին։

− Փողի բան չի՞... Թագավորական ծմակը շեն մնա: Փող տուր էգուց կուպչի կրեպոստը հանեմ, ինչքան քեփդ ուզի հա կտրի...

− Հարկի փողի բան է, երեխան էլ է իմանում, որ աշխարհս փողի վրա է շուռ գալիս։ Իմ ասմունքս դա չի։ Օրինակ, զակոնը թույլատրելի չի, որ Քասառնաջրի ծմակը ծախվի... Շատ էլ թագավորական է։ Մեր եզնիքը, մեր տավարը, կալից որ դուրս ենք հանում, ալբհալ ծմակն են մտնում։ Հավերն էլ են գալիս... Աշունքը տավարի յաթաղն է էս ծմակը: Հերու էր թե մեկել տարին, մեր Օհանի հավը երկու ամիս ձու չէր ածում: Վերջը քառասուն, թե հիսուն ձու ճարեցին ծմակում։ Անիրավը մտել էր մոշուտի մեջ... Հա, էն եմ ասում, որ Քառասնաջուրը ժողովրդի հուսատեղն է, օջախի չոփը էստեղից են հավաքում։ Ուրեմն զակոնի կողմանից թույլատրելի չի...

− Ի՞նչը։

− Օրինակ, որ տոլկի դնեն, Քառասնաջուրը ծախեն։

− Խազնեն ինչ ուզի կանի... Ծմակը թագավորական է, ում ուզի կտա... փողի բան չի՞...

− Հա է՜, թող էլի փողի լինի։ Ժողովրդի մեջքն էլ հո կոտրա՞ծ չի... Փարթ կանենք, կհավաքենք։ Եթե տոլկումը դնեն, մենք կառնենք...

− Կարելի է՜...

− Դե ես էլ էդ եմ ասում է՜...

− Որ կորպուզի կամանդիրն էլ գա, մի շյուղ էլ չեմ թողնի կտրի... Սաղ ժողովրդին թոփ կանեմ, րոտա ստրոյսա... պլի, —ու լինգը մեկնեց, նշան բռնեց։

Մկրտումը բարձր ծիծաղեց.

− Ա, հերիք է... Ուրիշն էլ կլսի, կասի խառնակիչ խոսքեր են ասում տերության մասին, հանաքը կդառնա դագանակ։ Քառասնաջուրն ում ուզում են տան, տերության հոգսն ինձ չեն տվել, հո՜,− ու ձայն տվավ Եգորին.− ձին քաշի։ Ուստա, դե մի քիչ ջահտ արա, էս շաբաթ գլուխը ծածկի։ Հայ արևդ կծեմ, գործին տաք կպի,− ասաց Եգորին, ձին նստելուց,− ողորմած հոգի հերդ գործի մեջ ասլան էր։ Հինգ փթանոց ջվալը մի ձեռքով էր ուսին դնում։

Ձին փնչոցով վեր բարձրացավ, սմբակները մագիլների պես խրելով հողի մեջ։

− Խելքդ ի՞նչ է կտրում, Արզուման, ես էնքան էլ գլխի չեմ...− հարցրեց Ավան ամին ու գրպանից հանեց արծաթագլուխ չիբուխը:− Էնպես ափսունել գիտի ո՜ր, օձը ծակից կհանի։ Հը՞...

− Այ, նո՛ւ եվո... Ի՞նչս է կորչում։ Մի գլուխ ունեմ, կառնեմ որտեղ քեփս տա, էնտեղ էլ կապրեմ։ Վերջը կերածնիս մի փոր հաց չի՞... Քանի ուժ ունենք, սոված չենք մնա... Վեր կաց, Եգոր... Էն քարերն էլ տանենք, հետո տեսնենք ուստա Նազարի փորը երբ է սովածանում։ Չէ՛, էգուց ես հետս հաց եմ բերելու... Ուստան ուղտի ջինս է, մի շաբաթ էլ չուտի, կդիմանա...

− Ես էլ գնամ,− ասաց Ավան ամին, ձեռքը մեկնելով տունկերին:

− Գնա, ծառերդ տնկի... Աշխարհի դարդը քեզ չեն տվել, աշխարհի հերն անիծած... Մինը քոհլան ձին նստած կանաչ տախտերում ման գա, էն մինի մեջքն էլ էնքան քար շալակի, որ փալանը հարի, ջիդավ դառնա։

Եվ բարկացած իջավ ձորակը։ Եգորը ոտքերը քարշ տալով հետևեց նրան։

Արզումանը զարմանալի փոփոխական բնավորություն ուներ։ Նա հանկարծ հուսահատվում էր, թքում ամեն ինչի վրա և կատաղած աշխատում, եթե աշխատանք կար ձեռքին։ Զինվորության մեջ, երբ նրա վրա իջնում էր այդ տրամադրությունը, նույնիսկ ֆելդֆեբել Իվան Իվանիչը վախենում էր նրան մոտենալու: Ծայրահեղ հուսահատությանը հանկարծ հաջորդում էր այնպիսի ուրախություն, ասես աշխարհն իրենն էր։ Հորթի նման թռչկոտում էր։ Մերթ սուր հանաքներ էր անում և երբ լսողները սրտանց ծիծաղում էին նրա ասածի վրա, հանկարծ զայրանում էր և գոռում.

− Շան որդիք... Ի՞նչ է, ես ձեր մասխարան ե՞մ։

Անարդարության ինչ դեպք էլ լիներ, նա մի կերպ իր վերաբերմունքը պիտի ցույց տար, ներսի մաղձը թափեր։ Նրան գիժ էին ասում, բայց ասողներից և ոչ մեկը չէր կարող համարձակ աչքերով նրա երեսին նայել այն ժամանակ, երբ նա զայրացած էր։ Երբ նրան զինվոր էին տանում, տանուտերի երեսին գյուղի հրապարակում այնպիսի խոսքեր ասաց, որ նույնիսկ ամենահամարձակ մարդիկ վախեցան և կարծիք հայտնեցին, թե նա զինվորությունից այլևս չի վերադառնա։

Արզումանը գյուղում տուն ու տեղ ուներ, բայց այդ տանն ապրող չորս շնչից և ոչ մեկն էլ նրան հարազատ չէր։ Մոր մահից հետո հայրը երկրորդ անգամ էր կին առել, և այդ կնոջից էլ սերել էին այն փոքրերը, որոնք նրան եղբայր էին ասում, բայց ինքը ոչինչ ազգակցական չուներ նրանց հանդեպ։ Զինվորության առաջին տարին մահացել էր և հայրը։ Առաջ էլ նա խորթ մոր հետ չէր հաշտվում և երբ ծնվեց առաջին մանուկը, խորթության վիհը դարձավ անդունդ, և նա մեծացավ բարեկամների տանն ու դռանը։ Ու երբ լուր ստացվեց, որ Արզումանը զինվորությունից վերադառնում է, և լուրն իրար հաղորդեցին աղբյուրը գնացած կանայք, ոմանք հառաչանքով կարծիք հայտնեցին, որ կգա, հոր ավերակները կտեսնի, գլուխը կառնի ու կանհայտանա։ Պառավ կանայք ուրիշ բան էին ասում։

− Ոտը կկապի, էլ չի կարա հեռանալ...

Վերադարձի երկրորդ օրը ևեթ նրան խորհուրդ տվողներ եղան ամուսնանալու։ Նա Ավան ամու մոտ գնաց, վերջինս տնտղեց նորեկին, հարցուփորձ արեց «Ռուսաստանու կողմերից, էժանից ու թանկից, ժողովրդի ավհալաթից» և երբ զինվորության մեջ սովորած կիսատ-պռատ ռուսերենը խոսքին խառնելով Արզումանն ավարտեց իր պատմությունը, և որպես աշխարհի հրաշալիքներից մեկը նկարագրեց «Ադես քաղաքը, թոփով պարախոդն ու ռուսաց հողի հարստությունը, որտեղ ցորենն այնքան բարձր է բուսնում, որ ձին ձիավորով միջին կորչում էս− երբ ավարտեց իր պատմությունը, Ավան ամին տխրությամբ ասաց.

− Բաղդադ էլ խուրմա շատ կա, մե՞զ ինչ... Շատ էլ Ռուսեթը մեծ երկիր է, որ էլի հայրենիք չի դառնա։ Գլուխդ կախ արա, քո ակոսդ ծրի... Հրեդ եքա մարդ ես դառել, տնավորվի, մի կերպ կառավարվի, հալբաթ մի լույս էլ մեզ կհասնի։ Էսպես նեղում չենք մնա՜...

Արզումանը հայտնել էր իր միտքը Բաքու գնալու մասին։ Ավան ամին առարկել էր, խորհուրդ էր տվել հայրական այգին նորոգել։

− Ձեր էն բաղի կողքով որ անց եմ կենում, քիթս մխում է։ Չափարը ջարդած, մեջը քար... Ծառերը՝ էն ցաքի փուշը քեզ օրինակ, իրար գլխով են դառել... Կռներումդ ուժ կա, գնա ավադ արա, էլի հուսատեղ է նեղ օրվա համար։

− Է՜հ, բաղս որն է... Երկու լափռի կա, մի տանձի: Խուրձ կրողներն էլ էնքան քարով են տվել, որ կեսը չորացել է։ Նու եվո, սավսեմ։ Մեր պերվի կորպուսը տարել էին մանևրի Վարշավու կողմերը... Ա՜յ բաղեր։ Օխտն օր օխտը գիշեր ձիավորն անցկացավ, բաղի չափարը պրծավ... Պակրայնի մերե մարդ էդպես բաղ պահի։

− Դու գիտես... Իմ խելքս էլ էդքան է կտրում։ Ամենայն մի երկիր մին պլան ունի։ Էս էլ մեր երկրի պլանն է...

Արզումանը հեռացել էր Ավան ամուց այն հաստատ որոշմբ, որ գյուղում կմնա մի քանի օր էլ, կտեսնի բարեկամներին, հյուր կգնա նրանց տները, կպատմի «Ադես քաղաքի և թոփով պարախոդի մասին», մի քիչ էլ կզարմացնի իր ռուսերենով, կոշտ սապոգներով և այն նշանով, որ ստացել էր լավ հրաձիգ լինելու համար ու կհեռանա գյուղից, ամեն ինչ թողնելով խորթ մորն ու նրա ժառանգներին։

Այդ քանի օրը նա ուշ էր վեր կենում, փալասի կտորով սրբում էր կոշիկները և բարձի տակից հանում զինվորական շալվարը, որ քնելուց ծալում էր խնամքով, գլխատակին դնում՝ ծալը չկոտրելու համար։ Փոքրիկ երկաթե սանրով մազերի փնջերը ոլորում էր թեք ու միահավասար, կարտուզը ծուռ դրած փողոց ելնում։ Գյուղում լուրեր էին տարածվում, որ Արզումանը աղջիկ է ջոկում։ Ոմանք հավատում էին, մայրեր կային, որոնք սրտատրոփ սպասում էին, թե ահա կանցնի նա իրենց տան առաջով, կմտնի և գուցե թե մի բան լինի։

Իսկ Արզումանն իրեն հասակակից ընկերներին պատմում էր այն մասին, թե ինչպես իրենց վաշտը մանևրի ժամանակ լեհական մի գյուղ տարան։ Պատմում էր և աչքերը փայլատակում էին հիշողության հրճվանքից:

− Ա՜յ աղջիկներ, թամամ հրեշտակ... Սավսեմ սլաբոդնի գալիս են, հետդ խոսում, ասում... թե մի քիչ արսըզ ես, կուռդ ճտովը գցի... Իսկի չի խոսում։ Հորը մորը առաջ քեզ պոդրուչկա է անում։ Սպիտա՜կ, սպիտա՜կ... Երեսհատին որ նայում ես, պատկերդ միջին շողշողում է։ Աբմունդիրավաննին էլ թազա էինք ստացել, կոհակները պսպղում էին ոսկու նման... Էլ ինչ կերուխում, ինչ արգան, մուզիկ, դուխավոյ արկեստր...

Եվ պատմում էր, թե ինչպես է մի տուն ընկել, ուր երեք քույր են եղել, մի պառավ մայր։

− Կավկազի մարդի համար խելագարված են...− որպես իրական ապացույց իր ասածների, հանում էր ծոցի գրպանից նրանցից ստացած մի նկար։ Ճիշտ է, դարձյալ երեք քույրեր էին, բայց այդ նրանց լուսանկարը չէր, այլ սովորական բացիկ, որ նվիրել էին նրան երեք լեհուհիները։

Այդ օրերումն էլ պատահեց այն հանկարծակի հանդիպումը, որ և վճռեց նրա գյուղում մնալու հարցը։ Ջաղացպանին տեսության գնալուց նա անցավ Ղարիբանոցի այգիների միջով ու հանկարծ դեմ դուրս եկավ բարձրահասակ, լիքը մի աղջիկ, որ ձեռքերը վեր էր բարձրացրել ու բռնել կուժի ունկից։ Աղջիկը նրան տեսավ թե չէ, կարմրեց, գլուխը խոնարհեց... Արզումանը տեսավ նրա երկար արտևանունքները, լիքը կուրծքը, որ ավելի էր ուռել, որովհետև աղջիկը ձեռքերը վեր էր բարձրացրել և բռնել կժից։ Տեսավ ու տեղը մեխվեց։ Աղջիկն անցավ, կժի մեջ ջուրը խուլ արձագանք էր տալիս՝ կըլթ-կըլթ, տարուբեր լինում աղջկա ոտնափոխից։ Արզումանը ետ նայեց, շորորալով գնում էր աղջիկը, կուժն ուսին ու ոտաբոբիկ։ «Նա է՞ր... չէ՜, նման էր», մտածեց Արզումանն ու ետ դարձավ։ Նա տեսավ, թե ինչպես աղջիկը մտավ Շալուն Սիմոնի դռնից։ Նա էր՝ Սալբին։

Արզումանը գիտեր, որ Սիմոնն աղջիկ ունի։ Զինվորության ժամանակ, երբ երեկոները հերթապահը փոստը բաժանում էր և հավաքվում էին նամակ ստացողների շուրջը, նամակի ընթերցումից հետո կազարմայում խոսակցություն էր բացվում կանանց մասին։ Ամեն մարդ իրենց գյուղերիցն էր պատմում, տեսած կանանց գովքն անում։ Զինվորներից մեկը աշխարհի ամենից երևելի գեղեցկուհուն համարում էր իր խորթ քրոջը և նրա մասին այնպես էր պատմում, այնպիսի շարժ ու ձևով, շրթունքները չմպացնելով, որ լսողներն իրենց կասկածն էին հայտնում, թե նրանց մեջ ինչ-որ բան է պատահել։ Արզումանն էլ էր պատմում ու պատմելուց հետո, երբ քնելու փողը փչում էին, պառկում էր ու ժամերով վերհիշում գյուղը։ Այդ ժամերին նա մտաբերում էր և Սալբուն, հիշում էր փոքրիկ այն աղջկան, որի հետ մի ամառ խուրձ էին կրել:

Ջաղաց հասնելուց հետո էլ ինքն իրեն հարց էր տալիս, թե ինչքան շա՜տ է մեծացել։ Այդ օրից նա խոր պահեց «հրեշտակների» նկարը։ Ճիշտ է, նրա ուրախությունը խորացավ, նա լռությամբ էր անցնում այն դեպքերի վրայով, որ պատահել էին Վարշավայի մանյովրի ժամանակ:

Նրա գնալն ուշանում էր։ Գյուղի կանայք ասում էին.

- Շուռ է գալի գյուղի վրա, տեսնենք որ թխսամոր ճուտը կփախցնի...

...Արզումանը քարի գլխից բարկացած իջավ ու այնպիսի մի մեծ քար գրկեց, որ Եգորը մնաց զարմացած։ Վերև տանելուց գոտու կապերը կտրվեցին, և գոտին ընկավ։

Քարի գլխից նա աչք էր ածել քաղհանավորներին ու տեսել էր նույն շարքը, մի քիչ ավելի խոր գնացած։ Ոչ ոք չէր բարձրանում։ Մկրտումը ձիու վրա նստած խոսում էր Շողերի հետ։ Արզումանը երկար նայեց. նա ուզում էր, որ Սալբին վեր բարձրանա ու մի անգամ էլ նայի ձորակի կողմը։ Սպասեց... Ու հանկարծ Մկրտումը տեսավ։ Արզումանը ձևացրեց, թե քար է գլորում ու զայրացած իջավ։ Մեծ քարը հիմի փոսի մեջ շպրտելուց հետո, թևով ճակատի քրտինքը սրբեց։

− Խիղճ չունե՞ս դու... Մեռանք է՜ սովից։ Եգոր, արի՛, Սիմոն ապե՛ր, վեր կաց... Դու էլ ուստա դառար մեր գլխին էլի՜... Պարտվողի արաբան դրել ես բերանդ, էս ձորերը մուխով լցրել, էլ հացն ինչ ես անում...

− Կերե՜ք, բան չեմ ասի... Էս քարն էլ դնեմ... Ես էլ անոթեցա,− ասաց ուստան ու քթի տակ շարունակեց մռմռալ մելամաղձոտ երգը՝ «դանդանավեր ա՜յ նանա՜»։

Մկրտումը դժգոհ հեռացավ։ Ավան ամուն ի՞նչ, թե ինչ է մտադիր անելու։ Ինչո՞ւ էր եկել... Ժպտաց։ Հիշեց նրա խոսքը՝ փարթ կանենք, Քառասնաջուրը տերությունից կառնենք... Ձին խայտալով գնում էր, աջ ու ձախ դունչը մեկնում, փրցնում ծաղիկ ու խոտ։ Հարկավոր չէր խիստ լինել... Լավ էր։ Հիմա նա իր մտքում թող մտածի գյուղի համար։ Ժամանակը կգա։ Ի՞նչ պիտի անեն, ի՞նչ կարող են անել, որ ուզենան էլ: Միայն արյուն են պղտորում։ Ձիու ոտքը քարին դիպավ, քիչ մնաց ընկներ։ Մկրտումը սանձը պինդ ձգեց և փորի տակով մտրակեց, մտրակը վզզաց գնդակի պես, ձին թռավ։ Այդպես... Ու մի քիչ հանգստացավ: Ասես մտրակը ձիու տեղ այն աներևույթ թշնամին ստացավ, որ խուլ դժգոհում էր, փնթփնթում, խեթ նայում, բայց ճակատ առ ճակատ դուրս չէր գալիս։

Ծփացող արտի տեսքը նրան հանգստացրեց։ Գարունը խոստանում էր առատ բերք։ Նա ձին պահեց արտի ծայրին, մասրենու ծաղկած թփի մոտ։ Կռացավ գարու ցողունը պոկելու։ Ձին ետ-ետ քաշվեց, ականջներր խլշեց, թփի մյուս երեսին մի բան շարժվեց: Ոստերն իրար դիպան և սպիտակ վարդի թերթերը օրորալով վայր ընկան։ Մկրտումը ձիուց իջավ։ Մյուս երեսին, թփի ստվերում, քաղհանավորներից մեկի մանուկն էր, փոքրիկ ճոճքի մեջ։ Մանուկը զարթնել էր, տրորում էր աչքերը, ու ճոճքը շարժում էր, ոստերն իրար էին դիպչում և թերթերը թափվում էին։ Մկրտումն ու մանուկը մի վայրկյան իրար նայեցին, մանուկը ժպտաց: Մկրտումն ուզեց կռանալ ու մատը կարմրած թշին դնել, բայց մանկան դեմքից ժպիտն հանկարծ անհայտացավ, երևաց վախի արտահայտություն։ Փոքրիկը տեսել էր ձիու գլուխը՝ Մկրտումի թիկունքի հետև։ Ձին հետքից քաշելով Մկրտումը մոտեցավ քաղհանավորներին։ Շողերը նրանցից բաժանվեց ու մի քանի քայլ արեց դեպի նա։ Թելունց պառավը, որ մինչ այդ պատմում էր ընկերներին իր ամուսնական կյանքից, պատմում էր ու ծիծաղում, ու երբ ծիծաղում էին և աղջիկները, նրանց վրա բարկանում էր ու դեմքին կեղծ լրջություն տալով սաստում, որ չլսեն,− Թելունց պառավն ամենից առաջ տեսավ Մկրտումին։

− Այ դո՜ւ բարով ես եկել... Էս արտը քեզ փեշքե՜շ...− ասաց նա։ Մկրտումը ժպտաց։ Պառավի խոսքին քաղհանավորներից ոմանք ետ նայեցին ու նրան տեսնելով, նորից գլուխները կախեցին։ Մկրտումի աչքին ընկավ և Սալբին, որ արևից ու տաքացած հողից կարմրած, քրտնած երեսը մի վայրկյան միայն շրջեց նրա կողմն ու նորից շարունակեց աշխատանքը։ Գարու կանաչ ցողունները փնջերով դուրս էին գալիս նրա դեյրայի կախ ընկած փեշի տակից, երբ նա մի քայլ առաջ էր անում ու փեշը քաշում։ Կանաչ ցողունների արանքից երևում էր նրա բոբիկ ոտքն ու սպիտակ սրունքը։

− Էն կռացածը Սիմոնի աղջիկը չի՞,− հարցրեց նա կնոջը, այնպես որ Սալբին էլ լսեց։− Ինչ բո՜յ է քաշել մեռածը...

− Մկրտում, ա՜յ Մկրտո՜ւմ... Էսօր էգուց մեռնելու եմ, է՜... Մի երկու արշին քաթան տուր, օմբեքս ծածկեմ։ Տես հա՜, սաղ բաց է,− կանչեց Թելունց պառավը և առանց քաշվելու փեշը վեր բարձրացրեց, ցույց տվեց իր ոսկրացած ու մերկ ազդրերը։ Ոմանք փռթկացին, ոմանք էլ ամոթից մինչև ականջի բլթակները կարմրեցին։

− Ի՞նչ եք հռհռում,– դարձավ պառավը կանանց,− ես պետք է Մկրտումից ամաչե՞մ... Նրա պորտը ե՛ս եմ կտրել...

− Էս քանի օրս Եփրեմը ապրանքի է գնալու. որ բերի, կգաս, կտանես, նա՛նի...− պատասխանեց Մկրտումը։

Ու մտաբերեց դավթարի այն էջը, ուր դեռ անցյալ տարվանից Թելունց պառավի ազգանվան դիմաց գրել էր՝ «շաքար– 1 գրվ. և չայ կապովի– 12 մսխալ, գումարով 36 կոպեկ»։

Ձին նստեց ու մի անգամ էլ աչքով չափեց ծփացող արտը, նայեց է Քառասնաջրի անտառին, որի առաջապահ ծառերը ստվեր էին գցել արտի վրա, մի թևով էլ իջել մինչև տան պարիսպը։ Ձիու վրայից նա տեսավ և Արզումանին՝ քարի գլխին։ Ասես մի սև ամպ երևաց նրա մտքի հորիզոնի վրա։ Նա ձգեց ձիու սանձը և ձին գլուխը թեքեց գյուղի կողմը։ Այդ երեկոն ավելի շուտ մթնեց։ Սևացած ամպերը ծանր վարագույրի պես ծածկեցին երկինքը, սարերը, ձորը լցվեց սև ծխով։ Նախիրը կանուխ իջավ սարից, կիթը մթնով կատարեցին։ Հանկարծ սպիտակ ալավ ընկավ երկնքից, եկեղեցու խաչն ու զանգակները փայլփլեցին, որոտը դղրդաց այնպես, որ դարակներում դարսած պղնձե ամանները զրնգացին: Եվ սկսեց անձրևը, նախ դանդաղ, ծանր կաթիլներով, ապա որպես վարար հեղեղ։

Գվվում էր անտառը, ձորը։ Անձրևի աղմուկի մեջ չէր լսվում Մարցա ջրի վշշոցը։ Երբեմն բացվում էր մի դռնակ և ինչպես բռնկված լուցկի, խավարի մեջ տան աղոտ լույսը փայլում էր ու հանգչում։ Մութի մեջ մարդիկ նովդաններն էին ամրացնում, ջրածակերը կալնում, հավաբունի առաջն աթար դնում,− մի խոսքով կատարում կանխող այն բոլոր գործողությունները, որ տարբեր էին յուրաքանչյուր տան և բակի համար:

Տեր Նորընծան երկար շալն ուսերին ետ ու առաջ էր քայլում նեղլիկ պատշգամբի վրա, երբեմն գլուխը վեր բարձրացնում և սևացած երկնքի վրա փնտրում աստղեր, կամ մոտենում պատշգամբի ճաղերին, ձեռք մեկնում և տեղացող կաթիլներից որոշում անձրևի թափը։

Պատուհանի ճրագը լուսավորում էր պատշգամբը, որի սյուների երկար ստվերներն ընկել էին ծառերի սև սաղարթի վրա։ Հեղեղի ընթացքում փայլատակում էր փայլակը, լսվում էր խուլ որոտ, մի վայրկյան չքանում էր խավարը և սպիտակ լույսի տակ Տեր Նորընծան տեսնում էր քամուց խշշացող ծառերը, դիմացի տան կտուրն ու երդիկին դրած կարմիր կարասը։ Ապա թանձրանում էր խավարը, և ճրագը քահանայի երկար ու թրթռացող, մի քիչ այլանդակ ու սապատավոր ստվերը սյուների արանքից նետում էր մինչև այնտեղ, ուր հալվում էր ճրագի լույսը։

Ներս ու դուրս անող տղամարդ ու կին իրենց բակերից նկատում էին քահանայի վիթխարի ու սև ստվերը։ Ոմանց այդ ստվերը հանգստացնում էր և մեղմում արհավիրքի սարսափը։ Թելունց պառավը, որ մինչև ծնկները վեր քաշած, ծլլացող անձրևի տակ բակում դարսած աթարն էր ծածկի տակ տանում− մի պահ կանգնեց տեղում և երկյուղածությամբ նայեց պատշգամբի ստվերին, թեկուզ սառն անձրևը ծեծում էր բաց կուրծքը։ Ոմանք էլ նույնիսկ դժգոհում էին, որ ծանր ժամին, երբ մեղուներն էլ էին փեթակում հանգիստ բզզում, մի մարդ ապահով անկյունում ետ ու առաջ էր քայլում և դիտում։ Նրանցից յուրաքանչյուրն իր գործն ուներ, իր ստացվածքի փրկության մասին էր մտածում։ Մեկը բակում նստած կովերն էր գոմը քշում, կովերը փնչացնում էին, չէին ուզում ներս մտնել, տերը մութի մեջ, ձեռն ընկած բահի կոթով կամ թիակով խփում էր նրանց կողերին, եղջյուրներին, ոտքերին։ Տներ կային, ուր շփոթմունքից հորթերին ներս էին քշել, և քնահարամ երեխաները զարմանքով դիտում էին, թե ինչպես հորթերը ցեխոտ ոտքով կոխ էին տալիս քեչա ու կարպետ։ Մի քանի մայրեր կուրծք էին ծեծում և շտապ-շտապ, մանավանդ երբ փայլատակում էր կայծակը, իրենց որդիների անունը տալիս, որոնցից մեկն այգիներումն էր մնացել, մեկէլը հարևան գյուղից պիտի գար և ո՜վ գիտե, որ ծառի տակ կուչ եկած, սպասում էր, որ անձրևը դադարի։

Եգորը շեմքի առաջ կանգնած, լսում էր այն խուլ վշշոցը, որ նրանց բակում ավելի սաստիկ էր։ Պառավ տանձենիները ճղերն իրար էին տալիս, քամու թափից կռանում, անձրևի կաթիլները շպրտում դռնից ներս։ Երբեմն նա ճրագը մոտեցնում էր, վազում և նայում գետնին թափած տերևներին ու դեռ նոր ծաղկաթափ եղած պտուղներին։ Բակով անցնող առուն պղտոր էր։ Փողոցով անցնող հեղեղը լափին էր տալիս պատին ու վշշոցով գլորվում դեպի ցած։

Մայրը կայծակի փայլատակման հետ դուրս էր վազում և որդու թևից բռնած տուն քաշում։ Խեղճ կինը երկյուղից մի բառ էլ չէր ասում. միայն փաթաթվում էր, կուչ գալիս և այդպես ներս տանում։ Երբ Եգորը չորս-հինգ տարեկան էր, այդ խարխուլ տունը տեսել էր սոսկալի պատահար. այդպիսի մի մութ գիշեր հարևանները ներս էին բերել Եգորի հոր կայծակնահար դիակը, խանձված, կուչ եկած և այլանդակ մի կոճղ։

Եգորը շատ աղոտ էր հիշում թե հորը և թե այդ գիշերը, երբ ինքը մոր կանչից զարթնեց և տունը մարդկանցով լցված տեսավ։ Նրա հիշողության մեջ պայծառ էր մնացել այն խոսքը, որ Թելունց պառավն ասաց մորը. «Երեխուն առ, գնա հացատունը...»։ Հետո մի անգամ էլ պառավն եկավ ու մութի մեջ լաց լինող մորն ասաց.

− Այսուհետև էլ նոր տուն տեղի մասին հոգս քաշելդ զուր է... Հլա ջահել ես, շատ մարդ շատ խոսք կասի, բալքամ արյունդ էլ կպղտորվի... Չէ՛, քեզ հավաք արա, թխսամոր պես նստի բնիդ մեջ, թևերդ փռի սրա վրա... Դառ մի շվաքարան էս երեխի համար...

Եգորը հիշում էր մոր փղձկալը։ Նա կարծեց, թե պառավը ծանր խոսք ասեց մորը։ Ի՞նչպես հասկանար չորս հինգ տարեկան տղան, որ մայրը լալիս էր աղետի համար և այն դառն վիճակի, որ իր հետ բերում էր այդ գետը։ Անցած տասներկու տարվա ընթացքում և ոչ մի անգամ մայրը որդուն չէր պատմել, թե ով էր հայրը, ինչպես մահացավ: Եգորը լսել էր ուրիշներից, որ նա ուժով էր եղել, որ մի անգամ գրազ են գալիս, եզան մեկն արձակում ու նա լծվում է մյուսի հետ և հաստ գերանը Քառասնաջրից մինչև եկեղեցու գավիթը քարշ տալիս։ Շատերից էր լսել, որ նա, ջաղացպանը և Ավան ամին, անբաժան ու սրտակից ընկերներ են եղել, շատ անգամ միասին որս արել և սպանած կխտարը անտառում մաշկել, կաղնու ճյուղից կախել և միասին մի օրում կխտարի միսը խորովել ու կերել։ Եվ որպես մութ պատմություն, մի անգամ նրա ականջովն էր ընկել այն, որ իբր թե իր հայրը Խոջա Հիբանի մեծ որդուն, Մկրտումին կապել է ծառից, նրա աչքի առաջ չոր ցախ հավաքել, ոտների տակ դարսել, որ նրան կենդանի վառի։ Ավան ամին այդ պատմաթյանր չէր հաստատում, նրա ասելով հայրը միայն բահի կոթով մի անգամ խփել է Մկրտումին, նրա անպատկառ ակնարկի համար, թե իբր հայրը ղազախի տղա է և սերվել է մովրովի ղազախներից, որոնք անցյալում հարկահավաքման ժամանակ մի քանի օրով գյուղում գիշերել են։

Ամեն անգամ, երբ կայծակի փայլատակումից վախեցած մայրը խնդրում էր նրան տուն մտնել, նա հնազանդությամբ էր կատարում մոր խնդիրը, սակայն քիչ հետո նորից էր դուրս ելնում։ Նրան դուր են գալիս և վարար անձրևը, և կայծակի լախտը։ Հաճույքի հետ կար և ներքին ահ, երբ մտաբերում էր իր մանկության առաջին չարաղետ գիշերը։

− Հեյ, հե՛յ... Բանդը տրաքե՜ց, ժողովու՜րդ,− հեղեղի տարափի մեջ որոտի նման լսվեց դարբին Վանեսի ձայնը։ Ու սարսափը տարածվեց, տներում մարդիկ մի վայրկյան սառած մնացին։ Տեր Նորընծան տեղում մեխվեց, կտրվեց մտքի թելը։ Այդ րոպեին մի անգամ էլ կայծակը փայլեց և ճեղքելով իջավ այգիների վրա... Երեցկինը ներքի տնից դուրս վազեց։

− Բահը տուր, ա՛յ կնիկ... Մեր այգեստա՜նը... Կայծակն էն կողմին ընկավ,− քահանայի ոտքերը դողացին ու նստեց ծանր թախտին։

− Տունը մի բահավո՜ր, է՜... Ձեզ չեն ասո՜ւմ... Շուտ...—կանչում էր գզիրը, վառվող կերոնը ձեռքին պտտացնելով։ Մթնում կերոնը կտուրից կտուր էր ոստոստում, ասես քամու բերանն ընկած հրդեհվող թուփ էր: Տեր Նորընծայի տան առաջ երևաց մի ուրիշ ջահակիր, ձիու վրա նստած։ Քահանան վերևից ձայն տվավ.

− Անտոն... Օրհնյալ, էս ի՞նչ փորձանք հասավ ժողովրդի գլխին...

− Բան չկա, տերտեր... Դու ապահով կաց։ Կես սհաթ չի քաշի, բանդը կշինեն... Էն տեղից եմ գալիս,− ասաց յափնջու մեջ կոլոլված պամոշնիկ Անտոնը, որ պտտվում էր գյուղի փողոցներում, օգնության հասնողներին շտապեցնում և մտրակի կոթով փակ դարբասները ծեծում:

Եվ շտապում էին, որը բահով, որը քլունգով, չուխայի մի թևը փողոցում հագնելով, մեծ մասը ոտաբոբիկ, ոմանք յափնջիներով: Դուրս եկողներից մեկը լապտեր էր առել, մյուսը՝ շտապելուց, սև նավթով լիքը թաղարը: Վազում էին ինչպես խրտնած նախիր, նույնիսկ հասակավոր մարդիկ էին ցատկում, ճղփոցով ընկնում փողոցով հոսող պղտոր ջրի մեջ, հենվում բահի կոթին: Ոչ մի ձայն, ոչ մի խոսակցություն։ Ջահերի լույսի տակ փայլում էին բահերն ու քլունգները: Պամոշնիկ Անտոնը կանգնել էր եկեղեցու մոտ և ջահը բռնած լույս էր անում նրանց, որոնք խավարի միջից, զանազան մութ ու նեղլիկ փողոցներից, բահերը զրնգացնելով դուրս էին ելնում, մի վայրկյան երևում ջահի լույսով և ապա շտապում դեպի վեր: Կարծես կալանատնից փախչող բանտարկյալների բազմություն էր, որ գնում էր անխոս, զնգացնելով ծանր շղթաները,

Դարբնի առաջին կանչին Եգորը դեպի բահը վազեց, բայց մայրը կախ ընկավ թևից։ Ու կայծակը լուսավորեց: Եգորը կայծակի լույսի տակ տեսավ մոր սպիտակ դեմքը, ձեռքը թուլացավ։ Դարբասի դուռը ծեծեցին.

− Եգո՜ր,− լսվեց ջաղացպանի ձայնը: Եգորը վազեց դարբասի մոտ։− Ձեր էն կոթը կարճ բահը տուր... Մերը ջաղացումն եմ թողել...− Եգորի փոխարեն մայրը մեկնեց բահը.− աչքդ մեր հայաթին էլ պահի... հրես ետ եմ գալու, գնամ ջաղացը...

Գզիրն էլ չէր կանգնում։ Կես ժամում համարյա ամբողջ գյուղն էր հավաքվել, և այդ բազմությունը մրջյունի պես աշխատում էր ծռելու հեղեղի հոսանքը բլուրի փեշերով դեպի գերեզմանատան ձորն, ուր Այրումի առուն տրաքված գնում էր, ձորը բերնեբերան լցրած պղտոր ջրով: Հեղեղը վիշապի նման կլանում էր ճումերի այն բարակ պատերը, որ առաջին եկողները փորձում էին դարսել:

Տեսարանը վիթխարի էր: Վերի առուն փլվել էր, հունը խորացել և դարձել մի հեղեղ, որի ակունքները շատ բարձրերում էին, այնտեղ ուր ձյունի շերտերը աղի պես հալվում էին վարար անձրևի տարափից: Պղտոր ջուրը հանկարծ էր դուրս գալիս անտառից և բերանն առած չոր տերև, կոճղ ու ճյուղ, սրընթաց արշավում գյուղի վրա: Հին ամբարտակը դիմացել էր մի պահ, ապա դեմ առած կոճղերը հրել էին հողաբլուրը, ճեղքել և ջուրը մանր առվակներով թափել գյուղի վրա։

− Ծառը կտրե՜ք,− բղավեց ջաղացպանը, երբ աչքով չափեց ամբարտակի ճեղքը։ Ամբոխից տասը հոգի վազեցին դեպի անտառի եզրը: Ճարպիկ շարժումով Արզումանը, որի սապոգներր լցվել էին ջրով ու տիղմով, պարանը նետեց ցցաչոր կաղնու բնին ու ձգեց։ Պարանին մոտեցան և մյուսները, ետ ու ետ քաշվեցին և երբ Արզումանը «նո՜ւ» արեց, տասնյակ բազուկներ ձգեցին, ծառը ճաքեց և շառաչով վայր ընկավ։ Ջաղացպանի խորհուրդն օգնեց, մի քանի ծառեր էլ կտրեցին։ Մոտիկ տներից բերին և խոտի խուրձեր, խուրձերի մեջ քարեր դրին և գցեցին ջրի մեջ։ Հեղեղը վիշապի նման մռլտաց, գլուխը աջ ու ձախ դարձրեց, փորձեց ճակատով հրել բարձր ամբարտակը, ուժը չհաղթեց և դժգոհությամբ գլուխը թեքեց գերեզմանատան ձորը, վայր հոսեց իր հին ճանապարհով։

Այնինչ գյուղից դեռ գալիս էին։ Վերջին եկողներից մեկը պատմեց, որ Քառասնաջրից եկող առուն բոստաններին շատ է վնասել... Լսվեց կանացի բարձր «վա՜յ»։

− Հը՞... ի՞նչ էր...

− Տեսնես որ լաչառն էր...

− Փորձանք պատահած չլինի՞...

Տեր Նորընծան նկատեց, որ արագ քայլերով մեկը անցավ իրենց փողոցով, լույսի տակ երևաց վազող ստվերը, և մինչև ինքը կվերկենար ու ձայն կտար, ստվերը կորավ մութի մեջ, լսվում էր միայն ոտքի ուժեղ դոփյունը։

− Տիրուհի՜... Ղարալրուն ո՞վ էր... Դու էլ տեսա՞ր։

− Էն ո՞վ կանչեց... Ձենը ներքևից էր,− պատասխանեց կինը։ Բայց հենց այդ ժամանակ Ավան ամին ձայն տվավ.

− Տերտե՜ր, քնած չե՞ս...

− Արի՛, արի՛ վերև, Հովհաննես... Էս փորձության ժամին, այ օրհնյալ, մարդ արարածը կքնի՜...− Ավան ամին վեր բարձրացավ։

− Լավ թրջվեցինք,− ասաց նա փափախը թափ տալով։

− Տիրուհի... արաղ բեր Հովհաննեսին...

− Տերտեր, բա մի չես նայե՞լ գրքիդ... Ի՞նչ է ասում։ Հո մեր վերջն չի... Էնա մի գլուխ կազատվենք, մեր հոգին էլ կդինջանա, մեր ջանն էլ...

− Նայել եմ... Միայն թե լուսնի հաշվով չի բռնում, և ակնոցը քթին դնելով, վերցրեց պատուհանին դրած գիրքը, որ միակ օրինակն էր թե Կարմրաքարում և թե ձորի գյուղերում։

Մի հին ձեռագիր էր այդ, որի մի մասը կոչվում էր «Թանգարան խրատուց», մյուսը՝ «Երազագիրք»: Կային և անթիվ «մաջուններ» զանազան ցավերի և հիվանդությունների դեմ։ Վերջապես լուսանցքներով և «հիշատակարանի» համար թողնված էջերի վրա Տեր Նորընծայի դիտողություններն էին գյուղի գլխով անցած և իր կյանքում կատարված դեպքերի մասին։ Արդեն խունացած էջերի վրա կարելի էր կարդալ. «1906 ամի եղավ մեծ խռովություն և անասելի տանջմունք։ Մեր քիրվա Սավալանին սպանեցին անիրավությամբ յուրյանց սեփական օթախումն»... Իսկ նրանից անմիջապես հետո «Նարգիզն բուղով եկավ օգոստոսի 15-ին։ Կալամուտն պակաս էր, 37փութ խառն ցորեն, նաև գարի»։ Այդ օրվա հեղեղն էլ էր արդեն նշանակել. «Մայիս ամսվա 3, օրն շաբաթ, լույս կիրակի, քարեկարկուտ մեծ, ազգաբնակության անասելի վնաս: Պտուղքն վնասվեն և մասուլն պակաս լինի»։

Տեր Նորընծան կարդաց գրածը։

− Հա քո ասածն է... Էնքան էլ անիրավը ծաղկել էր։ Թե սալամաթ պրծնեինք, հարյուր բեռը խնձոր հավաքող կլիներ... Դու ասա քամին չկոտրատի թազա տնկած շիվերս...− ու երկնքին նայելուց հետո ասաց − կասես պարզում է, հը՞... Զրիկի գլխին հրեն աստղ է երևում։

Տեր Նորընծան ձեռքը մեկնեց տեղացող կաթիլներին։

− Բարակում է...− ասաց։ Փողոցով բարձրաձայն խոսալով անցան մի քանի հոգի։

− Ունա՜ն,–կանչեց Ավան ամին, ձայնից ճանաչելով,− ի՞նչ արիք... Պրծա՞ք...

− Աչքն էլ չհանեցի՜նք,− պատասխանեց մի երիտասարդ։

− Պրծանք, համա մերն էլ մեզ հասավ... Երկար տախտում մի երկու օրավար գարի ունեմ, հիմա սրբել է տարել,− տխուր ասաց Ունանը։

− Էհ, ես էլ գնամ, տերտեր...

Փողոցում երբեմն երևում էին առվի բանդից վերադարձող խմբեր։ Կերոններում բոցը ծուլ էր լինում, լուսավորում թրջված ու ցեխոտված մարդկանց, բահերը փայլում էին և ապա հանգչում։

Տեր Նորընծան թիկնել էր պատշգամբի սյունին և դիտում էր գյուղի զանազան ծայրերում դողդողալսվ շարժվող կրակները։ Նա հանգստացած շունչ քաշեց. նույնիսկ ժպտաց, ինչպես կժպտար գերդաստանի պապը, հարյուրամյա ծերունին, մահից առաջ թոռների բազմությանը նայելուց։

− Ա հե՜, մեր տերը հրեն զարթուն է հլա,− լսեց մի ձայն։

− Հիմի հալևորը սրտաճաք է եղել։ Վախեցել է որ...− և շարունակությունը չլսվեց։ Քամու հակառակ հոսանքը ետ շպրտեց գյուղացու խոսքերը և քահանան չիմացավ, թե ինչ ասացին։ Մի րոպե հետո մթնում մեկը քա՜հ-քա՜հ ծիծաղեց։ Տեր Նորընծան փշաքաղվեց, սեղմվեց սյունին։ Այդ ծիծաղն էլ, ինչպես և այն բառերը, որ քամին հետ շպրտեց, պղտորեցին նրա մտքերի խաղաղությունը և հին հարցը անբաժան ստվերի պես նորից եկավ: Երբ Տեր Նորընծան միտք էր անում գյուղի առօրյայի մասին, մտքով կտրում էր անցած ճանապարհը և տքնում իմանալու, թե ուր պիտի հասնի իր ծուխը այն ժամանակ, երբ ինքը թաղված կլինի եկեղեցու պատի տակ, սառը քրտինքը պատում էր նրան, սիրտն ասես պոկվում էր, ընկնում ու տեղը մնում էր դատարկ։ Այն, որ պիտի գար, մութն էր, սևացած երկնքի պես։

Երբ ինքը դեռ երիտասարդ էր, փողոցով անցնելը հաղթական երթի էր նման... Մարդիկ կանգնում էին, խոնարհ գլուխ տալիս, իսկ կանայք, նույնիսկ պառավ կանայք, մոտենում էին և համբուրում երիտասարդ քահանայի աջը։ Իսկ հիմա՞... Մարդիկ քա՛հ-քա՛հ ծիծաղում են, ով գիտե ինչեր են ասում նրա մասին։ Նա մտածում էր «չարյաց արմատը» գտնելու և միշտ գալիս էր նույն տեղը հասնում, որոշում, որ հավատը թուլացել է, և խճճվում այն բազմաթիվ պատճառների մեջ, որ նրա համար սատանի կծիկ էին, անլուծելի հանգույց։

− Արի քնի է՜... Բա չբեզարեցի՜ր...–ձայն տվավ կինը ներսից: Տեր Նորընծան զարմացած նայեց։ Այո՜, կինն է, որ օրնիբուն աշխատում է, լվանում, եփում, թխում և այդքան աշխատանքի ընթացքում ժամանակ գտնում հարևանի տուն գնալու, կամ գյուղի մյուս ծայրը ծննդկանի համար «ծնունդ գավաթ» տանելու, իմանալու հազար ու մի լուր, հարյուրավոր մարդկանց մտքերին ու հույսերին տեղյակ լինելու, մեկին սովորեցնելու, թե ինչպես են «սինեմաքի» եփում, մյուսի հետ պայմանավորվելու, որ միասին գնան սարը շուշանի, երրորդի աղջկա գեղեցկությունը գովելու այն տանը, որտեղից լուրը հարևան գյուղից եկած կնոջ միջոցով պիտի գնար նրանց մոտ և, ո՜վ գիտե աշխարհի բանը, մեկ էլ տեսար, եկան և բանը գլուխ եկավ։ Ահա տունը, իր տունը, որ սարքել է քանի՜ տարի... Թախտը, այն լայն թախտը, որի վրա ամառվա գիշերներին հիանալի է քնելը և լույսը չբացված զարթնելը, այն ժամանակ, երբ ծտերը խոսում են, իրար կանչում և պաղ օդի մեջ լսվամ է ժամի զանգերի ծլինգ-ծլոնգը։ Տունը, որ տարիների ընթացքում լցվել է բարիքներով։ Ում պիտի մնա այդ ամենը՝ իր այգին, արքայական խնձորենին, որի մասին նա թաքուն այն կարծիքին էր, թե եդեմական խնձորենու տեսակն է իր այգում եղած «շահ-ալմասին», գոմը, մառանը:

Նա, որդին երբեք գյուղ չի գալ, Բուղդանը, երբ դեռ երիտասարդ էր, ամառները տուն էր գալիս... Բայց հենց այն ժամանակ էլ տեր հայրը նկատում էր, որ քիչ էլ մնա, թևերն ամրանան, պիտի թռչի ուրիշ աշխարհ և էլ չպիտի գա։ Նկատում էր և սարսափով նայում Բուղդանի գրքերին։ Մի՞թե նրանք էլ գրքեր էին... Ո՞ւր մնաց «Վարք սրբոցը»... Ո՞ւմ պիտի մնա տունը... Հեղնարին, իր աղջկանը, իր օրինավոր ժառանգին, անդրանիկ դստերը։ Եվ հայրը հիշեց իր անդամալույծ պառավ աղջկանը, ձեռքը ծուռ, ինչպես չորացած ճյուղը, թույլ աղջկանը, որ ներսի տանն էր ապրում, ցերեկը նստում էր նեղլիկ պատուհանի առաջ և երբ բակում մարդ չէր լինում, դուրս էր գալիս, փայտի վրա հենված, ոտքերը քարշ տալով։ Տեր Նորընծան հիշեց իր աղջկանը, որին իր մտքում ընդունում էր վերուստ ուղարկած պատիժ, ու դեմքը կծկվեց։ Մի՞թե միայն Հեղնարը պիտի մնա...

− Էգուց էս գուլպեքը կհագնես,− ասաց կինը, երբ Տեր Նորընծան մոտեցավ անկողնին։ Քահանան նայեց սպիտակ բրդե գուլպաներին, որ աղավնու թևերի պես ծալած էին իրար վրա։ Նայեց և նրա սրտին իջավ նույն մեղմությունը, որ ուներ առաջ, ջուրը նորից պարզվեց և հաշա ու խաղաղ գլուխն իջեցրեց փափուկ բարձին։ Նրա աչքերի առաջ իր այգու արքայական խնձորենին էր, ծաղկած, ինչպես նորահարսը։

Գիշերվա մթնում Շալուն Սիմոնի տանը տեղի էր ունենում մարդու և պղտոր հեղեղի կոխը։ Ասես զայրացած, որ մարդիկ իր ընթացքը փոխել ու թեքել են գերեզմանատան ձորը,− վերի առվի վտակները գյուղի փողոցներում իրար միանալով, գրոհում էին Ղարիբանոցի կողմը, գետը թափվելու... Ալիքները ծառացան, դիզվեցին իրար վրա, հրեցին և տան կտուրը չոքեց, որովհետև փլվեց փողոցին նայող քարաշար պատի անկյունը։ Արզումանը բանդի մոտ լսեց ծկլթոց, լսեց ու ճանաչեց Սալբու ձայնը։ Նա վազեց, առանց նայելու քար ու փոսի, առանց ուշք դարձնելու գազազած շների հաչոցին։ Այգիների ճանապարհը գետի հուն էր դառել. մի վայրկյան նա կանգնեց, ասես ուզում էր որոշել, թե Մարցա ջուրն իր ընթացքը չի՞ փոխել... Այդտեղ նա մի անգամ էլ լսեց ծանոթ ձայնը... Նրան թվաց, թե կանչում են գետի մեջ խեղդվողները։

Սիմոնը ջրի արագ հորդանալուց հասկացել էր, որ բանդը քանդվել է: Երեխաները քնած էին։ Արթուն էր կինը և աղջիկը... Գրոհն այնպես հանկարծ եղավ։ Ջրի բերանն ընկած մի ծանր քար թափով խփեց պատին, սյուները դողացին. ճրագը հանգավ։ Եվ մութի մեջ հեղեղի վշշոցն ավելի պարզ լսվեց... Սալբին կանչեց, բոլորը վազեցին դեպի երեխաները և պատի ճեղքով ջուրը ներս վազեց։

Երբ Արզումանը մոտեցավ նրանց տանը, նա մութի մեջ ջոկեց երկու կանանց ստվերը, որոնք բարձրանում էին դեպի մարագը։

− Արզումա՜ն,− կանչեց Սիմոնը,– Արզուման... տունս քանդվեց:

− Երեխեքը...

− Տարա՜ն... Երեխոցը տարան... Տունս քանդվեց, Արզուման... Եվ երկուսով ներս վազեցին: Պատի ճեղքվածքից ջուրը հորդ աղբյուրի նման ներս էր թափվում։ Թոնիրն արդեն լցվել էր: Ջրի ալիքները կույր օձերի նման դեսուդեն էին վազում և լիզում հատակին ընկած իրերը, ասես փնտրում էին լափելու ամենից թանկագինը: Սիմոնը կռացավ գետնից վերցրեց ալյուրի պարկը։ Քիչ էր թացացել. այդ վայրկյանին նա հիշեց այն սալաքարը, որ չորս օր առաջ դրել էր տանը, պարկի տակ։ Մեկը ներս մտավ։

− Ճրագը վառե՜ք,− կանչեց Արզումանը։ Նա կռացել էր և մոքի մեջ փորձում էր ճեղքի հաստոցը որոշել։ Մթնում լուցկին փայլատակեց ու հանգավ:

− Նավթը թափվել է...− Սալբին էր։ Արզումանը լույսի տակ տեսավ նրան։

Կարծես բոյը մինչև օճորքն էր... Երեսն այնպես լուսավո՜ր էր: Գերանների ծայրերը կռացել էին և կախվել։ Մյուս պատն էլ երերաց, կտուրը պիտի նստեր... Քամին էր, թե՞ ծանրությունից էր, գերանները ճռճռում էին, վերից ճլոփ-ճլոփ հող էր թափվում ջրի մեջ։ Սալբին հավաքում էր գետնի թափած իրերը... Ահա պղնձի մեծ գավաթը։ Կուժը չկա...

Արզումանը դուրս վազեց։ Մութի մեջ նա դիպավ Սալբուն: Աղջիկը կռացել էր: Ու բռնեց նրան, բռնեց, որ չընկնի ու չգցի։ Հետո վազեց դեպի մոտիկ մարագը... Տկլո՞ր էր Սալբին, շո՞ր չկար հագին, թե այնքան թրջվել էր, որ շորը չէր շոշափվում։ Խոտի երկու խուրձ թևի տակ նա ներս մտավ։ Ու խուրձը հրեց ճեղքի մեջ։ Մի հոգի ներս եկավ, հետո երկրորդը։

− Նանի, նավթ չկա՞։

− Հը... հատել է՜... Էս ո՞վ է... Հը՞... Արզումա՜ն...– Մեկը դուրս եկավ, երևի գնաց նավթի... Կինն էլ սկսեց փնտրել ջրի երեսին լողացող իրերը... Նրա բռի մեջ լոբու հատիկներ ընկան...

− Աղջի... լոբու պարկը կապած չէ՞ր...

− Հրես պարկը... էս չի՞...− ասաց Սիմոնը։ Կինը ծնկներին խփեց։ Եվ հետո հարցրեց։

−Ձավա՜րը, ձավա՜րը...

− Օջախի քարին է...

− Էս ինչ զուլո՜ւմ էր...− Ով էր ասաց, Սիմո՞նը, թե կինը։ Մեկը խոր հառաչեց, ասես շատ ճանապարհ գնալուց բեզարել էր։

− Էս եղանը դիմհար տու,− կանչեց Արզումանը։ Սալբին մոտեցավ ու բռնեց եղանի կոթից։ Նրա մատները դիպան Արզումանի ձեռքին: − Էսպես բռնի,− ու թևից քաշելով ձեռքը մոտեցրեց պատի մեջ խրած խուրձին... Կռացավ ու շեմքի սալաքարը պոկեց։

− Հեռու, ոտիդ կընկնի,− Սալբին զգաց, որ կարմրատակում է: Ի՜նչ լավ էր, որ մութն էր տանը։ Դող անցավ մարմնով... Երևի շատ է թրջվել... Շապիկը ծեծում է մեջքն ու կուրծքը, ծեծում է սառնությամբ, իսկ ինքը տաք է, ոտքերն այրվում են։

− Ա խիզան, կաշու ձողը ձեռներդ չընկա՜վ,− հարցրեց Սիմոնը, որ ձեռն ընկածը կախում էր պատի ցցերից, տեղավորում դարակներում և շուտ-շուտ ալյուրի պարկին նայում։

− Դռան վրա եմ գցել...− պատասխանեց Արզումանը։

Այս էլ դուր եկավ Սալբուն. ամոթխած մի զգացում էր այդ, մութի մեջ, երբ պատի այն կողմը թշշում էր հեղեղը և տանը լսելի էր, թե ինչպես քարերը գոռալով իրար են զարկում... Ուրեմն Արզումանն էլ խիզան է, մեր խիզանը, մտածեց Սալբին։ Ժպտաց, ի՜նչ կա որ... Վաղն արև կանի ու կչորանա ամեն ինչ... Նանու լոբիները չեն լինի։ Իսկ այս մարդը, որի տաք շնչառությունն այդքան մոտ է զգում, քրտնած ու թրջված մարմնի հոտը, սապոգների հոտը... Եվ քանի գնում, ավելի շատ է գալիս։ Գալիս է, հոր հետ խոսում, աչքի տակով իրեն նայում։ Ահա... ծունկն է՝ նրա ծունկը։

− Ջուրը բարակում է, հա... Սիմոն ամի... բանդը պրծել են, հրես կհանդարտի,− ասաց Արզումանը։

Ու քիպ մոտեցավ։ Մի ծանր բան իջավ Սալբու ուսին, հաստ մատները սեղմեցին ուսը, թուլացավ ու ձգվեց դեպի քրտնած ու թրջված մարմինը։ Ինքը մոտեցավ, թե՞ իրեն քաշեցին... Խավարն ավելի թանձրացավ. սենյակը գլխին շուռ էր գալիս, ասես հեղեղի բերանն ընկած գնում է... Տանում են։ Հետո տաք շունչը կռացավ այտերի վրա. ականջին մի բառ ասաց և շրթունքները դողացին։

− Էդ ինչ էր,− ասաց մայրը։

− Ոտս սլկաց, քիչ մնաց ընկնեի...− պատասխանեց աղջիկը։

− Դե հիմա էլ փրփրա,− ասաց Արզումանը, հեռանալով պատից,– մի կաթիլ էլ չի կաթում:

Հարևանը ճրագով ներս մտավ։

* * *
Լուսաբացին գյուղն արդեն ոտքի էր: Անձրևը դադարել էր, միայն ծառերի ճյուղերից ու կտուրների գերաններից էր կաթկթում ջուրը։ Փողոցներով հոսում էին բարակ, զուլալ առվակներ, որոնց հատակի խիճերը մեկ-մեկ կարելի էր համրել։ Հեղեղը վերի թաղում Շուղանց Իսոյի կալատեղն էր քանդել, քարերը գլորել մինչև եկեղեցու գավիթի պատը: Փողոցներում, մի քանի տեղ խորխորատ էր փորել։ Այս ու այնտեղ կիտած էր չոր ճյուղերի ու տերևների կույտ։ Թելունց պառավի երկու հավը չկար, պառավը ծնկներին հարայ տալով բոլորին հավատացնում էր, թե գողացել են, թե ինքը ոտնաձայնին վեր է կացել ու վախից դուռը բաց չի արել։ Լսողները ծիծաղում էին։

− Ա՜յ պառավ... էն սև գիշերը ում դարդն էր քո լղար ճտերդ։

− Ինչ ճուտ... Մինը թխսամեր էր, էն մինն էլ տարին երկու խախալ ձու էր ածում,− ասում էր պառավը, և մարդիկ, որոնք հավաքվել էին կտուրների վրա, և որոնց մեծ մասը գիշերվանից դեռ ոտաբոբիկ էր, փողքերը մինչև ծնկները վեր քաշած, մարդիկ ծիծաղում էին և ավելի չարացնում Թելունց պառավին, որ սպառնում էր տանուտերով, պրիստավով ու դատարանով։

Լույսը չբացված մի քանի հոգի գնացել էին իրենց արտերի ու այգիների տեսության և վերադարձել էին։ Կտուրներին հավաքված մարդկանց խոսակցության նյութը այդ մասին էր։ Ասում էին, որ երկար տախտակների գարիքը թազնել են, և էլ հույս չկա, թե վեր կենան, որ Սուլթանա ծովում ձվի մեծությամբ կարկուտ է եկել, մի նեղ շերտով խփել մինչև սարի սեռը, որ Եզնարածի առուն քանդվել է ու քշել Չանեն ծուռ Ունանի ղորուղը, այնտեղից թափվել Ունանի խամը և փոսերը քարով լցրել։ Այգիներից եկողներն էլ պատմում էին, որ շատ ծառ է ճղակտոր եղել, և իբր Նռանձորում կայծակ է խփել ծառերին։ Բայց ականատեսներից և ոչ մեկը կտուրի վրա չէր. նրանք պատմել էին մեկին, այդ մեկը մյուսին և ամենքն էլ հավատում էին՝ որ այդպես է, մանավանդ նրանք, որոնց արտն ու ղորուղը իբրև թե ամենից շատ էին վնասվել։

− Էդ լինելու բան չի,− ասաց դարբինը,− մենք հո սխտորաշենցի չենք, որ մեր հանդը չիմանանք... Ա խալխը, իսկի կլինի, որ Եզնարածի առուն տրաքի, Չանեն ծուռ Ունանի ղորուղը քանդի, էնտեղից էլ տա Ունանի խամին... Առո՜ւն ուր, ղորուղն ուր...

− Է՜հ... սարսաղ սարսաղ դուրս է տալիս,− վրա պրծավ մի ալևոր,– բա չի՜ լինի...

− Այ ալևոր, բա էդ լինելու բան է՞... Ջուրը թև՞ ունի, թե երկնքի ղուշ է, որ էն եքքա սարը բարձրանա։

− Բա հասնիլ չի՜... Զոռեց, կհասնի էլի... Ջրին ի՞նչ կա... − Իմ խելքն էլ չի կտրում, որ հասնի,− ասաց մի ուրիշը,− գնացողը մեր Սողոմոնը չի... Մերը չմեռածի սուտը շատ է, քան ղորթը...

Եվ վեճը շարունակվում էր... Նոր լուրեր էին բերում, որ Նռանձորում կայծակ չի խփել։ Ոմանք նույնիսկ ասում էին, որ այնտեղ անձրև էլ չի եկել։ Հեղեղի վնասներն ավելի ճիշտ ու մանրամասն էր պարզում յուրաքանչյուրն իրեն տան, բակի, այգու և բոստանի համար, երբեմն հետաքրքրվելով հարևանի վնասով։ Կային, որ չար նախանձով էին նայում կողքի արտին, որ պատահմամբ ավելի քիչ էր վնասվել: Սակայն եթե քիչ էին նրանք, որոնք չար նախանձով էին նայում հարևանի պակաս վնասին և կամ ընդհակառակը ներքուստ հրճվում, երբ տեսնում էին, որ հեղեղն իր արտի կողքով անցել է և հարևանի արտը թաղել ավազի ու տիղմի հաստ շերտի տակ, − եթե քիչ էին այդպիսինները,− մեծամասնությունը, ավելի ճիշտ բոլորը, իրենց վնասի մասին պատմելուց ավելացնում էին, մեկը տասը շինում և հայտնում, որ գյուղում նրա չափ ոչ ոք չի տուժել։

Ավան ամին այգիներում էր։ Շաղաթաթախ, տրեխներն ու գուլպաները թրջված, չուխայի ծայրերը գոտկում խրած, այդ մարդը այգիների ծանոթ կածաններով գնում էր, վեր նայում՝ ծաղիկների փնջերին ու կեռասի կանաչ գնդիկներին, գետնին նայում, որ տեղ-տեղ ծածկված էր կանաչ տերևներով, ձեռքով տնտղում, շտկում նոր ընկած շիվը, ստուգում՝ չի՞ ջարդվել պատվաստը։ Կարմրաքարում միայն նա ճիշտ հաշիվ կարող էր տալ, թե ինչքան են վնասվել գյուղի այգիները։ Եվ քանի հեռանում էր, այնքան վնասվածն ավելի քիչ էր. կարծես հեղեղը թափվել էր միայն գյուղի գլխին:

Լուսաբացին Քառասնաջրի ուղղությամբ գնացողները ջրամբարտակի մոտ տեսան Մկրտումին. կանգնել էր քարի գլխին ծիլավոր յափնջու մեջ կոլոլված և ինչպես ցինն է նայում վերից վար ու հետևում որսին, այնպես էլ նա նայում էր Քառասնաջրի պղտոր ալիքներին, որ թոփով գալիս էին, ամբարտակին չհասած հանդարտվում, լճանում և ապա դեղնավուն փրփուրով թափվում ցած։ Գիշերով մի քանի անգամ էր եկել։ Մի անգամ անձրևի վարար ժամանակ նա Գոդուն իջեցրել էր ներքև ստուգելու հո չի՞ քանդվել ամբարտակը։ Ամեն անգամ վերադարձել էր ուրախ, սակայն հենց սանդուղքի գլխին մի կասկած փշի պես ծակել էր միտքը, չլինի՞ մի բան պատահի, հազար շառ ու դուշման, գան... Հը՞... Եվ նորից էր վերադարձել։

Մկրտումը քարի գլխից նայում էր ցած և անհամբեր սպասում, թե երբ պիտի երևա ամբարտակի պատը... Ջուրը ամբարտակի մեջտեղից, շյուզի համար թողած բացվածքով ահռելի շառաչով ցած էր թափվում: Ջուրն այնքան շատ էր, որ այդ բացվածքը հերիք չէր անում ու թափվում էր պատերի վրայով։ Մկրտումը նայում էր համառ ու շեշտակի, նայում էր ջրի ընթացքին, ասես ուզում էր հանդարտեր նրա թափը։ Եվ ինչքան բարակում էր, ջրի տակից դուրս էին ցցվում ամբարտակի սպիտակ քարերը, այնքան էլ նրա դեմքի լարվածությունը մեղմանում էր, մկանները թուլանում էին։ Դիմացի քարափի կրաքարը ապակու պես շողշողաց... Նրա փայլն ընկավ ջրի մեջ, պղտոր ջրի մթությունը կորավ, ջուրը դարձավ դեղին, Մկրտումը ժպտաց։ Մանր վտակները չքացան և ջուրը խոնարհ գառան պես ընկավ շյուզի բացվածքը։

Ամբարտակը դիմացել էր. այդ էր ասում նրա հաստ և բարձր պատը, որ բազկի պես այս ափից մյուսն էր մեկնված։ Ջրի տակից դուրս եկած քարերն ու կրածեփ պատերը պսպղում էին ճարպոտ փայլով։ Մկրտումը վայր իջավ, կանգնեց պատի գլխին ու նայեց ջրվեժի ցնցուղներին։ Ու նոր միայն զգաց, որ արևի սպիտակ սկավառակը արդեն բարձրացել է։ Գոլորշի էր ելնում յափնջուց... Մկրտումը նայեց ջրին, մեկ էլ վեր բարձրացավ... Ներքևում գյուղն էր։ Գոլորշին խառնվել էր կապույտ ծխի հետ։ Եվ այդ քողի հետևից երևում էին կանայք, որոնք արևի տակ փռում էին կարպետ ու վերմակ, երեխաները կտուրների վրա վազվզում էին... Տղամարդիկ չէին երևում։ Մի կին վազում էր պոչը ցցած ու կետ անող հորթի հետևից։

Մկրտումի նինջն եկավ... Հոգնել էր։ Ու թիկնեց քարին, յափնջու մեջ կոլոլվելով։ Ինչ լավ է՜ աշխարհը... Կարմրաքարը։ Եվ ինչքան բան կա դեռ անելու այնտեղ... Մկրտումը հիշեց այն, որ գյուղում իրեն ու իրենց տունը չեն սիրում, թեկուզ երեսին չեն ասում... Վախում են, հը՞,− մտածեց նա ու ձեռքը յափնջու տակից հանեց... Արևի շողերը խաղացին նրա կարճ ու մազոտ մատների հետ։− Փողը, հը՞,— հարցրեց ու բուռը սեղմեց, ասես արևի շողերը ոսկի էին թափել բռան մեջ։

− Անհասկ մարդիկ... Ես ձեզ ի՞նչ եմ արել... Սպասեք մի քիչ էլ... կտեսնեք, թե ես ինչ կանեմ, ես Մկրտում Խոջա-Հիբանի տղան... Ինչ կանե՜մ...

Թեկուզ հեղեղը վնասել էր գյուղին և մարդիկ դառնացած էին այդ առավոտ,− բայց և այնպես արևի ելքը, նրա առատ ջերմությունն ու փայլը մոռացնել տվավ գիշերվա սարսափը։ Փայլում էր ամեն ինչ. եկեղեցու պղնձյա խաչին նայել չի լինում և երբ սարյակները թռչում էին, որ նստեն նրա թևերին, թվում էր, թե ընկնում էին կրակի մեջ։ Տեր Նորընծան սովորականից կանուխ էր զարթնել։ Բաց արել երազահանը և կարդացել. «Երազն չար է և օրն կատարի»... Դողացող ձեռներով շալն ուսն էր գցել և Նռանձորի ճանապարհը բռնել։ Վա՜տ, շատ վատ երազ էր տեսել... Իբր թե պատարագի ծանր ժամին, սկիհը ձեռին, շրջվում է, որ խաչակնքի բազմությանը, տեսնում է, որ բազմություն չկա, մարդ չկա եկեղեցում ու միայն իր աղջիկը՝ Հեղնարը, փայտին հենած, ոտները քարշ տալով մոտենում է հաղորդություն առնելու... Եվ իբրև թե դրսում աղմուկ է, ներս են վազում մարդիկ։ Խոջա-Հիբանի տղան պար է գալիս ու կանչում՝ որ կայծակը վառել է նրա խնձորենին, Նռանձորի արքայական խնձորենին։ Մինչև այստեղ սրտի դողով կարողանում էր հիշել Տեր Նորընծան։ Բայց շարունակությունը մտաբերելիս քիչ էր մնում դատողությունը խանգարվի... Իբրև թե սկիհից կաթ-կաթ արյուն էր թափվում ոսկենկար և ասեղնագործ շուրջառի փեշերին։

Այգիների ճանապարհով անցնելիս նա տեսավ ջաղացպանին... Ուստա Նազարն էր, կանայք, որոնք նրան տեսնելուց գլխաշորով երեսի մի մասը ծածկեցին, ջաղացպանը տեղից վեր կացավ, «օրհնյա ի տեր» ասաց, բայց Տեր Նորընծան չլսեց։

− Տեր հայրը հիվանդի պես էր,− ասաց ուստա Նազարը ջաղացպանին։ Նա չլսեց։ Արզումանը պատասխանեց.

− Բաղի դարդն ընկել ա ջանը, ուստա... Դու մեր դարդը քաշի...

Եվ մոտեցավ քարերին։ Ուստան գոգնոցը կապեց, մալան առավ։

− Ուստա մի պատ կշարես, որ Պորտ-Արտուրի կրեպոստիցն էլ պինդ լինի... Դե, երգդ ասի...

Տան առաջ Սիմոնի կինը և Սալբին արևի տակ փռում էին թաց ձավարը, չորաթանը և բարակ միթելները։

...Կեսօրի մոտ գյուղում իրարանցում ընկավ։ Լուրը կայծակի արագությամբ կտրից կտուր թռավ, հասավ մինչև այգիները։ Ավան ամին մեղրաճանճի քթոցներ էր տեղափոխում, երբ Բարիկոյին տեսավ այգիների ճանապարհով վազելիս...

− Բարիկո, ախչի, էդ ու՞ր...

− Ջաղացը... Ավան ամի, ղազախները գալիս են...

− Ի՞նչ ղազախ... Կաց տեսնեմ,− սակայն Բարիկոն արդեն կամրջի գլխին էր: Ավան ամին գոտու տակ խրած արխալուղի փեշերն արձակելով, ճանապարհ ընկավ, չուխայի մի թևը կախ։

− Արզումա՜ն...

− Հե՜յ...

− Տերության մարդ է գալիս։

− Հե՜... Գալիս եմ հրե՜... Տներից, բակերից դուրս էին գալիս տղամարդիկ, կանայք: Երեխաները նրանցից առաջ էին վազում։ Գյուղը մրջնոցի նման իրար էր խառնվել, բոլորը շտապում էին դեպի փողոցը, ոմանք բարձրանում էին կտուրը և ձեռքները ճակատին դրած նայում հեռուն, ուր մի բան սևին էր տալիս։ Երևում էին երկու ձիավոր, որոնցից մեկը առաջ էր ընկնում, երբեմն էլ ձիու գլուխը ետ դարձնում... Մեկն ասում էր, թե վերի գյուղի համար են գալիս, մյուսը՝ թե երևի ձիավոր զորքը պիտի սարը բարձրանա, որովհետև նրա լսածով քաղաքում խոտ չի ճարվում։ Արզումանը խոր նայելուց հետո, բարձր ծիծաղեց...

− Այ խամ հեյվան... Էն հո մեր խազեյինանց ստրումենտն են բերում... Պիլնու համար...

− Ա հե՜... սրա ասածը կլի հև՞,− ասաց մեկը։

− Ղազախն էստեղ ինչու՞ պիտի՛, ի՞նչ բան ունի...

− Կարելի է՜... Սպասի տեսնենք... Հրեն գլուխը հասավ Լուս Խաչերին...

− Էն առաջինն էլ Եփրեմն է... Ես ձի քշելուցն եմ իմանում,– ասաց Արզումանը... Ու մյուսն ավելացրեց.− հրեն հա՞, կարմիր մադյանն է էլի... Ես չեմ ճանաչու՞մ նրանց մադյանը... Եվ սկսեցին ծիծաղել ղազախների գալու լուրը տարածողների վրա։

− Ա դե եսիմ է՜... Բռիցս հոտ չեմ արել, որ իմանամ... Ինձ էլ Մուքելի տղան ասաց...

− Ես էլ կտրանը կանգնած էի, ականջովս ընկավ...

− Առաջինը Թելունց պառավն ասեց...

− Էնենց է ասել, որ հավերը ճարի...

Ու ծիծաղն ավելի թնդաց։ Թեկուզ արդեն համոզվում էին, որ եկողները կոզակներ չեն, դարձյալ չէին ուզում ցրվել։ Հավաքվել էին խումբ-խումբ, տղամարդիկ ջոկ, կին ու աղջիկ՝ ջոկ։ Շատերը գրկել էին մանուկներին։ Ու միայն երեխաներն էին, որ այս խմբից այն խումբն էին անցնում, վազում շարքերի արանքով։

− Ա թուլա, դե դադար կաց է՜,− ասաց մի ալևոր, որին մի երեխա հրեց ու ձեռքի թութունից մի քիչ թափեց։ Երեխան վազեց ու բազմության մեջ գտավ մորը։

− Ինչ խաչը ջուրը գցելու ժողովուրդ կա,− ասաց մեկը։

− Հավատաս, որ ջրօրհնեքին էլ էսքան մարդ չի հավաքվի... Հրեն հա՜... Քաչալ Սային էլ է եկել...

Քաչալ Սային մի կույր ծերունի էր, որ կամ իր բոստանի շվաքում էր պառկում, կամ տանը՝ քուրսու տակ։ Ոչ գյուղամեջ էր դուրս գալիս և ոչ էլ երևում էր գյուղական տոներին։ Կողքի գյուղերն էլ էին նրան ճանաչում, մի կարմրաքարցու հանդիպելիս, եթե հարցնեին գյուղի անցուդարձից, կարմրաքարցին ծիծաղելով պատասխանում էր, թե «Քաչալ Սային հլա բոստանումն է», այսինքն գյուղում նորություն չկա...

− Տեր Նորընծան չկա՞...

− Գնացել է ստրումենտ սարքի, որ գա ժողովրդին օրհնի...

− Տնաշեն, խաչը ջուրը գցելիս օրհնում է... Բա մենք սաղ գեղով էս գիշեր ջրի մեջ ընկանք, ուրեմն չօ՞րհնի,− ասաց Արզումանը:

Այդ խոսքի վրա փողոցի ծայրում երևաց Եփրեմը։ Նա ձիու գլուխը ձգեց, ձին հետևի ոտների վրա բարձրացավ ու պտույտ արեց։

− Շան որդու փորսին տես...

− Մարդ է զարմացնում, կակ բուդտո ձի չենք նստել,− ասաց Արզումանը։

− Էն մադյանը որ քու տակին լիներ, հավատա ուրախությունից երկինք կթռչեիր...

− Իմ տակին մի ռիսակ կար, որ քեզ պոչից կապած կտանեի Սուտիկ պապիդ մոտ,− պատասխանեց Արզումանը և խեթ նայեց Սուտիկ Ոսկանի թոռ Գըդլ-Պուղուն, կարճլիկ ու հաստ մի երիտասարդի, որին գյուղում չէին սիրում։ Նրան անվանում էին «պրիստավի թազի»։ Երկուսն էլ իրար աչքով չափեցին, այդ րոպեին մեկը կանչեց.

− Ֆուրգունները...− և Եփրեմը ձին արագ քշելով անցավ փողոցով, ցեխի շիթեր շպրտելով այս ու այն կողմ։

− Ձիդ թրքեց... խազեին,− բազմության միջից կանչեց մեկը, ոմանք ծիծաղեցին։ Եփրեմը ետ նայեց ու գոռաց պատերի տակ շար ընկած երեխաների վրա.

− Դենը փախեք, շան լակոտներ... Ընկնելու եք տակը, սատկեք...

Եփրեմի բարկությունը մեղմելու նպատակով, թե բազմության մեջ աչքի ընկնելու համար Գըդլ-Պուղին հարցրեց.

− Եփրեմ, վերի կապովն եկա՞ք, թե ներքի ճամփով...

− Վերի կապն էլ քանդվի, ներքինն էլ... Սա երկիր է՜... Շան օր քաշեցինք...− և ձին քշեց։

− Պո-պոպո... Էս ինչ քոսակ է՜...

− Կրիբալդի՜... Կրիբալդի...

Փողոցի ծայրին երևաց մի ձիավոր, երկար պլաշչը հագին։ Գլխին դրել էր գյուղի համար արտասովոր գլխարկ, որի ծայրերը երկու կողմերից լոշ-լոշ ականջների նման կախվել էին։ Մարդն անբեղ, անմորուս էր: Նա նստել էր ձիուն այնպես, ասես պարաններով կապկպած էր։ Գլուխը մազաչափ անգամ աջ ու ձախ չէր դարձնում։ Կարծես գյուղի փողոցը նույն ձանձրալի ճանապարհի շարունակությունն էր, որով եկել էր նա մի օր շարունակ։ Այդ ձիավորը գերմանացի էր, ներկայացուցիչն այն ֆիրմայի, որ փայտամշակման գործիքներ ու ստանոկներ էր մատակարարում ռուսական առևտրական տներին ու ստանոկների հետ միասին էլ առևտրական տների տրամադրության տակ ուղարկում իր վարպետներին, որոնք պիտի սարքեին սղոցարանները և սարքած հանձնեին տերերին։ Իր կյանքում նա շատ տեղեր էր ման եկել և ամեն տեղ էլ տեսել նույն հետամնաց ու կիսավայրենի վիճակով մարդիկ և եկել այն համոզման, որ աշխարհի աչքը՝ իր հայրենիքն է, որ մյուս երկրներին մատակարարում է բազմաթիվ մեքենաներ և իրեն նման մարդիկ, որոնք մեքենայի մի մասն էին։ Նա գլուխը չթեքեց նայելու ոչ Կարմրաքարի եկեղեցուն, ոչ այն քարաշեն տներին, որ խմբված էին հին եկեղեցու շուրջը։ Նա տեսել էր այդ մի անգամ և համոզվել, որ ինչքան էլ գնար այդ երկրում, պիտի տեսնի նույնը՝ սարեր, ձոր ու անտառ, ջրեր,− որոնց ուժով քանի՜ սղոցարան կբանեին, և մարդկանց՝ խեղճ, ռամիկ, մի քիչ էլ խորամանկ մարդկանց։

Աջ ու ձախ կանգնած ամբոխը զանազան նկատողություններ էր անում «Կրիբալդու» մասին, բայց հենց նա մոտենում էր թե չէ, խոսողները լռում էին և պլշած աչքերով նայում տարօրինակ կոշիկներին, գլխարկին և կաշվե պայուսակին, որ մեջքին էր կապել և ոչ թե ձիու թամբին։ Այս էլ սրախոսության նյութ դարձավ կտուրի վրա կանգնած տղամարդկանց համար։ Բայց հենց այն ժամանակ, երբ մեկն ակնարկ էր անում Խոջա-Նասրեդինի և էշի փալանի պատմությանը, «Կրիբալդին» հանկարծ ձիու գլուխը բռնեց և վեր հանեց իր գլխարկը, ճոճելով Արզումանի կողմը։

Կտուրի վրայից Արզումանը նրան ասել էր «գուտտեն մորգն»... Գերմանացին անչափ ուրախությունից գլխարկը հանել էր։

Նա գերմաներեն մի քանի խոսք ասաց, սակայն համոզվելով, որ կտուրի վրայի մարդն ավելին չգիտե, գլխարկը նորից հագավ ու սանձը բաց թողեց։ Բայց և այնպես այդ խոսքն էլ նրան դուր եկավ։

− Մալադեց, Արզուման...

− Արզումանը լեմսի լեզու է խոսում...

Եվ շշուկը տարածվեց, հասավ մինչև կանանց բազմությանը ու գունավոր շորերի, թաշկինակների ծովի մեջ մի դեմք վարդագույն դարձավ, գլուխը խոնարհեց։ Քանի՜ անգամ նրա անունը տվին ու մատով ցույց տվին կտուրը, որի ծայրին նա կանգնած էր, զինվորական բաճկոնն ուսին։ Սալբին հիշեց գիշերվա հեղեղը...

Իրար հետևից երևացին ֆուրգոնները։ Հոգնած ձիերը կապույտ փրփուրի մեջ վերջին ճիգերն էին անում ծանր բեռը քաշելու։ Գոլորշի էր բարձրանում նրանց քրտնած մարմիններից։ Ֆուրգոնի անիվները, ճաղերը, ձիերի ոտները, նույնիսկ կուրծքը, ցեխոտ էին, ասես ճղփալով անցել էին ցեխի հեղեղի միջով։ Առաջին ֆուրգոնի մեջ մի հսկա արկղ էր, երկաթե ձողերով կապկպած։ Երկրորդ ֆուրգոնի հատակին ընկած էին երկաթե երկար ու զանազան հաստության ձողեր, որոնց ծայրերը ցեխի մեջ քարշ էին գալիս, ակոսներ քաշում։ Երրորդ ֆուրգոնը երկրորդից բավական հեռավորության վրա էր։ Չուգունի պտուտակներ էին, տարբեր մեծությամբ, կտրատված երկաթներ, փոկերի ծալ-ծալ կապեր, փայտի արկղներ և ուրիշ մանրուք։ Վերջին ֆուրգոնը բերնեբերան լցված էր թիթեղներով և դրա համար էլ ամենից շատ նա էր աղմկում, զրնգացնում։

Կարմրաքարն առաջին անգամ էր տեսնում այդքան ֆուրգոն և այդպիսի ապրանք։ Ճիշտ է մի քանի անգամ Խոջա-Հիրանի որդիների խանութի ապրանքը դարձյալ ֆուրգոնով էին բերել, բայց նրանք երկձի էին, սովորական սայլից մի քիչ մեծ։ Մի անգամ էլ պրիստավ Բեկտաբեգովն էր եկել այնպիսի փոքրիկ կառքով, որին գյուղում անվանել էին ծտի բույն։ Բայց այս անգամ չորս ֆուրգոն, չորսն էլ քառաձի և ի՜նչ ձիեր, ի՜նչ սարք ու կարգ։ Կային այնպիսիները, մանավանդ կանանց մեջ, որոնք չէին տեսել նույնիսկ այն երկձի ֆուրգոնը, որ խանութի համար ապրանք էր բերում։ Եվ զարմանքով, զմայլանքով էին նայում ֆուրգոնի ներկած ճաղերին, որ վրանի նման օրորվում էր։

− Այ ինչ ուխտ կգնամ դրանով... Մեջը քնի, ոչ արևն այրի, ոչ կարկուտը տա...

− Լավ ալաչուխ կլինի դրա գլուխը...

«Աշխարհ տեսած» կանայք ծիծաղում էին նրանց վրա։ Տեր Նորընծայի կինը մի անգամ որդուն ուղեկցել էր քաղաք և տեսել կառքը։

− Անտերը ղուշի նման է գնում.. Անսա՜ս, անսաու՜ր... Էնքան էլ կակուղ...

− Բա որ Բաքվա վագոնը տեսնես,− վրա բերեց մի ուրիշը,− ոտդ տափից կտրում ես թե չէ, պոկ է գալիս... Մին Գյանջա ես տեսնում, աչքդ խփում ես թե ննջաս, ըհը Բաքուն...

Իսկ նրանք, որոնք ոչ կառքն էին տեսել, ոչ էլ Բաքվա վագոնը, ուշադրությամբ լսում էին թե՛ նրանց պատմածը և թե՛ աչք չէին հեռացնում օրորվող ֆուրգոններից։ − Չէ՜... Կարմրաքարն էլ լուսավորվեց... Զավոդ բերին Հիբանի տղերքը...

− Բալադ մեռնի, փո՜ղ... Տես ինչը որտեղ դուրս բերեց... Չորս ձիանի փրգոնը Կարմրաքար հասնի՜... Որ աչքովս էլ տեսնայի, էլի կասեի սա մեր գեղը չի,− վրա բերեց Ունանը, որ ցաքանը ձեռին այգուց եկել էր մի կապ ցախ թևի տակ։

− Հմի կհավատա՞ս։

− Էլ չեմ հավատում...− տխուր ասաց Ունանը։ Ասաց և հառաչեց, կարծես խոստովանեց մի դառն ճշմարտություն, որ ակնհայտ էր գարնան արևի նման, որի շողերն անտարբեր խաղում էին և պղնձե խաչի և փայլուն թիթեղների հետ։

Հաղթական երթի նման էր ֆուրգոնների անցնելը։ Գեր ձիերը, նրանց նոր սարքը, արծաթ կոճակները, որ շարված էին սարքի կաշիների վրա, ձիերի վզից կախած գունավոր փնջերն ու զանգուլակները, որ ավելի զորեղ էին հնչում, երբ ձիերը ուժ էին անում ֆուրգոնը քաշելու, վերջապես ֆուրգոնների տեսքը, նրանց վրա դարսած իրերը, որոնք ֆուրգոնի նման նոր էին, առաջից գնացող ձիավորները,− այս ամենը մայիսյան արևի տակ փայլփլում էին, շլացնում և հաղթական երթի նմանություն տալիս։ Արզումանը նայում էր ֆուրգոնների շարքին. նա մտքում ասաց. «Հիբանի տտղորց աբոզը»: Մանյովրի ժամանակ այդպես էին նրանք մտնում անծանոթ ավաններն ու քաղաքները։ Եվ ժողովուրդը շարք կազմած թամաշա էր անում։ Իսկ զինվորները, մանավանդ ձիավորներն ավելի զիլ էին երգում գյուղը մտնելիս։ Ինչ «հրեշտակներ» կային...

− Օհո՜... Խրվեց... Նու՜...− լսվեց մի խուլ աղաղակ։ Ոմանք կտուրներից թռան և առաջ վազեցին։ Առաջին ֆուրգոնի շուրջը խմբվել էր բազմություն։ Խանութից քիչ ներքև, ճանապարհի այն տեղը, ուր տարին բոլոր ցեխը չէր չորանում, որովհետև գետինը ջուր էր դուրս գցում, ինչպես հիվանդ ու միշտ ճպռոտ աչքը,– ֆուրգոնի առաջին անիվը մինչև սռնակը խրվել էր։

− Նու՜... Ե՜...− կանչում էր ֆուրգոնչին, մտրակն օձի նման պտտացնում և շրափ իջեցնում միջի ձիերի գավակին։ Ձիերն ուժ էին տալիս այնքան, որ պոստրոմկաների հետ միասին ասես իրենց ջլերը պիտի կտրատեին, ուժ էին անում, դեսուդեն ծռվում և չէին կարողանում մի քիչ էլ առաջ անել։

− Սրան փոսի ցեխ կասեն է՜... Շատ նու մի անի... Ձիերը մեղք են,− ասաց մեկը։ − Սիմո՛ն, Արտե՛մ... Մոտեցեք է՜...— կանչեց Ունանը,— բա էս ղարիբ մարդիկն ի՞նչ կասեն։ Արզուման, առաջ ընկի...

Երիտասարդները կարծես այդ խոսքին էին սպասում: Մինչ այդ նրանք վարանած կանգնել էին ու չգիտեին մոտենա՞լ թե ոչ: Արզումանն առաջ քաշեց:

− Ձիերի գլուխը պահի,− ասաց նա ֆուրգոնչուն և ուսը դեմ տվեց:

− Հը՜...− և բազմաթիվ ձեռքեր հրեցին ֆուրգոնն ու անիվները: Կաս-կարմիր էին կտրել նրանց դեմքերը։ Սալբին գաղտագողի դիտում էր։ Նրա սիրտը թրթռում էր։ Հանկարծ ֆուրգոնը շարժվի՜, հետի անիվը վրան գլորվի... Շուռ չգա՜,− ասաց մի կին։ Աղջկա սիրտը ավելի արագ բաբախեց։ Այդ րոպեին երիտասարդների խմբի մեջ նա տեսնում էր միայն Արզումանին, նրա թիկունքը և աղեղի պես ձգված ոտքը։

− Նու՜,− և ձիերը դուրս քաշեցին ֆուրգոնը։ Օգնողները ետ փախան: Միայն մեկի գլխարկն ընկավ անիվի տակ ու խոր թաղվեց ցեխի մեջ:

Ֆուրգոններն անցան:

* * *
Խանութի դիմաց, փոքրիկ հրապարակում շարժվելու տեղ չկար: Շարեշար կապած ձիերը փռնչացնելով ուտում էին հարդախառն գարին, երբեմն էլ մռութով փորփրում լայն տոպրակները և հարդը թափում ոտների տակ։ Ֆուրգոնների վրա մուշտակների վրա կոլոլված պառկել էին հոգնած տերերը, որոնցից մեկը երբեմն գլուխը վեր էր հանում «նու՜» ասում ուտելիս իրար հետ կռվող ձիերին և նորից գլուխը դնում հարդի տոպրակին։

Ֆուրգոններից քիչ հեռու դարսված էր ապրանքը։ Ինչեր չկա՜ր... Արկղներ, երկաթալարի կապեր, հաստ մեխերի կիտուկներ, թիթեղ, բարակ ռելսեր, վագոնետների երկաթե մասեր: Մեծ ստանոկը հինգ-վեց մարդու օգնությամբ իջեցրել էին և դրել խանութի դռանը: Ձողերը հենել էին խանութի պատին:

Տղամարդկանց մի բազմություն նայում էր յուրաքանչյուր իրը, տեղեկանում, թե ինչու համար է, ինչ գործ պիտի անի: Եվ հակասական բաներ էին ասում: Ոմանց ասելով վագոնետները պիտի փայտը սղոցեն, երկար ձողերը կամուրջի համար են, որի վրայով գերանները պիտի քարշ տան։ Իսկ երեխաների խումբը չէր հեռանում վագոնետների մոտից: «Ի՜նչ կգլորվի գերեզմանատան բլուրից...», «Իշու արաբա է», ասում էին նրանք։ Կանայք հեռվից էին նայում կամ փողոցով անցկենալիս քայլերը դանդաղեցնում, որ մի քիչ ավելին տեսնեն։ Հարս ու աղջիկ իրենց տների առաջ փոքրիկ խմբերով կանգնած սպասում էին, որ երեխաներից մեկն ու մեկը գա և նրանից տեղեկանան, թե ինչ «մաշիններ» կան արկղների մեջ, ճի՞շտ է՝ որ երկար ձողերով հոր են քանդելու, ինչպես ասում էր Շուղանց հարսը։ Եվ երեխաներն ինչպիսի՜ առասպելներ էին պատմում...

Թոռան ուսից բռնած, մահակը գետնին տափտափելով երեկոյան դեմ եկավ և կույր Սային։ Ոմանք ծիծաղեցին նրա վրա, ինչ պիտի տեսներ նա, մյուսները սաստեցին ծիծաղողներին և ետ-ետ քաշվելով ճանապարհ բաց արին։ Կույրը մոտեցավ, փայտն առջևն օրորելով, դիպավ ծանր պտուտակներին, կռացավ, սկսեց շոշափել։ Ապա մոտեցավ վագոնետներին։

− Սայի դայի... Մեծ մաշինը հրեն դուքանի առաջը...− ասաց մեկը։ Ծերունին ու թոռը շրջվեցին այն կողմը։ Ստանոկն արդեն բաց էին արել։ Արևամուտի լույսի տակ պողպատի գորշ փայլով շողշողում էին նրա ողորկ լանջն ու ծանր ոտքերը։ Ծերունին գրկեց, ականջը կախեց, ասես լսում էր, և բոլոր մասերը շոշափելուց հետո, տեղում ձգվեց:

− Մկրտու՜մ...

− Ի՞նչ է, Սայի ամի,− պատասխանեց Մկրտումը խանութից։

− Էլ հունար ունե՞ս, թե էս է... Բե՛ր էն էլ տեսնեմ։ Հոգի ունեմ տալու։ Գնալու եմ։ Հիբանը հարցմունք է անելու, թե ի՞նչ տեսար ինձանից հետո։− Ու քիչ անց հարցրեց.− սաս չունի՞ սրան...

− Ունի, Սայի ամի, որ սարքենք, կլսես...

− Էդ էլ լսե՜մ...− ու դարձավ թոռանը.– Գնանք, բալաս... Տավարի գալու վախտն է։

Եվ փայտը գետնին խփելով ծերունին հեռացավ։ Կանգնածները լուռ նայեցին նրա հետևից։

Մինչև մութն ընկնելը մարդիկ չէին հեռանում խանութի մոտից։ Երեխաները, անսալով ծնողների կանչին, ֆուրգոնի ձիերի սանձից բռնած ութ-տասը հոգով, ձիերը տանում էին ջրելու։ Ինչ հպարտությամբ էր քայլում սանձ բռնողը, իսկ մյուսները ետ ու առաջ էին վազում, զմայլանքով ձիերի փնջերն ու զանգուլակները նայում։ Նրանք երբեք այդպիսի գեղեցիկ ձիեր չէին տեսել։

Գիշերով նրանց տանը հավաքվել էին տասը-տասնհինգ հոգի։ Ֆուրգոնչիներն էին, գերմանացին, պամոշնիկ Անտոնը, ուստան, Գըդլ-Պուղին, Շալուն Սիմոնը և մի քանի մոտ ազգական ու բարեկամ։ Երկու անգամ մարդ էին ուղարկել քահանայի հետևից։

Բակում, խարույկի առաջ մի մարդ կտրատում էր սյունից կախած ոչխարը։ Սիմոնի կինը մեծ շերեփով խառնում էր կաթսան, շուտ-շուտ ածխակոթերը կաթսայի տակ հրում։ Շողերը, Եփրեմի կինը, նրա մայրը շտապ-շտապ սանդուղքով վեր ու վար էին անում, տանում հաց, գինի, միս, պանիր, կանաչեղեն... Ընթրիքը գնալով թեժանում էր։ Լայն պոտնոցների վրա դարսած խաշլաման ու խորովածն իրար հետևից էին տանում։ Եփրեմը գինու մի փոքրիկ կարաս էլ էր բաց արել։ Ֆուրգոնչիները ձիու նման էին խմում քաղցր գինին և ճաքճքած մատներով, կեղտոտ եղունգներով բռնում մսի մեծ կտորները։ Նրանց ձեռքերից ձիու քրտինքի և կաշվի հոտ էր գավիս, սակայն նրանք այդ չէին զգում։ Գերմանացին էլ էր տաքացել։ Նա դեն էր գցել պլաշչն ու պայուսակը և ագահությամբ դատարկում էր գինու գավաթները, ուշադրություն չդարձնելով այն կենացներին, որ ասվում էին, և ոչ էլ խմելու կարգին։ Ուստա Նազարը փորձեց երգ ասել, բայց ֆուրգոնչիներից մեկը քթի տակ ծիծաղեց։ Սիմոնը գլուխը կախ ուտում էր, ինչպես կուտի առատ սեղանի մոտ նստած աղքատը։ Եփրեմը բացվել էր. շատ հազվագյուտ էր լինում նրանց տանը այդպիսի ճոխ ընթրիք։ Եվ խմում էր առանց քաշվելու եղբորից, խմում էր ու պարապ գավաթը գլխիվայր շրջում։ Իսկ գերմանացին հռհռում էր...

− Ես տեսնում եմ, որ հայերը գործունյա մարդիկ են,− ասաց նա։

− Ասա՝ հայի մեռել գետնի տակ էլ կբանի,− վրա բերեց ուստա Նազարը։ Սակայն նրա ասածը Եփրեմը չթարգմանեց։

− Հենրիխ ջան,− ասաց Եփրեմը,− խմի, գործի ժամանակ էլ քրտնի... Խարաշո, եյ բող։

− Ես մի այդպիսի սղոցարան էլ սարքել եմ Լոռի... Ըմ... Էլի հայ էր, հարուստ հայ... Թիֆլիս էլ աներ ունի...

− Եփրեմ, մի հարցրու տես նրանց մաշինն ինչ թավուր էր,− ասաց Մկրտումը։

− Սաղ մի ֆիրմայի է, բրատ ջան, արխեին կաց,− ասաց Եփրեմը գլուխն օրորելով։

Քեֆի տաք ժամանակ Մկրտումը վեր կացավ և աննկատելի դուրս եկավ:

− Էն տղայի համար մի քիչ հաց-մաց շինի,– ասաց նա կնոջը։ «Էն տղան» Գոդին էր, որ այդ գիշեր պահակ էր մնացել ֆուրգոնների և խանութի առաջ շարած ապրանքի մոտ։

Գոդին յոթ-ութ տարի էր, որ նրանց տան մշտական ծառան էր։ Նրա չեչոտ անմազ երեսին նայողը դժվար կորոշեր տարիքը։ Վանող մի արտահայտություն կար նրա աչքերում։ «Լորդուն ինչքան էլ վնասատու չի, բայց էլի կերպարանքն օձի է», ասել էր նրա մասին Ավան ամին։ Եթե գյուղում մեկի շունը օր ցերեկով գետնին զարկեր իրեն, գետինը չանգռեր, փսխեր և շնչահեղձ լիներ, պիտի ասեին, որ Գոդին է ասեղ տվել։ Բայց մի քանիսն էլ ուրիշ կարծիքի էին՝ որ նա խեղճ է, վախկոտ, «աստծու թակածը»։ Համենայն դեպս նա Կարմրաքարի առեղծվածներից մինն էր։ Եվ ինչեր չէին ասում... իբր թե, ինչպես ասում էին պառավներից մի քանիսը, Գոդու աչքերը հետևն էլ են տեսնում և դրա համար էլ վախենում էին ափաշկարա նրա հետևից չանչ անել։ Նա կարմրաքարցի չէր և այդ շրջանիցն էլ չէր։ Տեր Նորընծան հաստատում էր, որ նրա «գրոց անունը» Գեդեոն է։ Մի քանի անգամ հարցրել էին նրան այդ մասին, Գոդին ուսերը թոթվել էր և ծիծաղել սառն ու չար ծիծաղով։ Նրա մասին հաստատը հետևյալն էր՝ նա օձ էր որսում, կարողանում էր առանց վախի ձեռք տալ նույնիսկ թունավոր օձին և ապա՝ սուլում էր այնքան հիանալի, որ ոչ մի հովիվ սրնգով նրան չէր հասնի։ Եվ երբ գիշերները նրա սուլոցն էին լսում՝ խեղճ, սիրտ կտրտող երգը, ասում էին, որ Գոդին «աստծո թակածն է»։

Գյուղը քնել էր ու միայն Հիբանի տանն էր աղմուկ, ծափ, հռհռոց։ Խանութի մոտ, կրակի առաջ Գոդին նստել էր ու ննջում էր։ Մկրտումի ոտնաձայնից վեր թռավ։

− Հը՞... հո սովել չես,– ասաց Մկրտումը,− առ։

− Մարդ-մուրդ հո չի՞ երևացել,− հարցրեց։

− Չէ... Համա խոսում էին Բոլոր-քարի մոտ,− ասաց Գոդին։

− Ո՞վ էր...

− Ավան ամին էր, Չետանց Ունանը, Արզումանը...

− Հը՞։

− Ավան ամին ասում էր, թե սրա վերջը լավ չի լինելու։ Ժողովրդական հողում բերես զավոդ սարքես, առանցի մի թույլտվության, մի թղթի− չի կարելի... Ասում է ջամահաթի որոշը պիտի լինի, թե չէ զակոնին անուն− դանակ է...

− Հետո՞...− անհամբեր հարցրեց Մկրտումը։

− Ասում է ժողովուրդով պետք է միրսկի տանք, թող Քառասնաջուրը խազնեն մեզ ծախի...

Մկրտումը քահ-քահ ծիծաղեց, գարու տոպրակի վրա կռացած ձիերը ականջները խլշեցին և մի պահ չծամեցին։ − Քառասնաջուրը...− Ու կամաց հարցրեց.– հա քեզ չտեսան...

− Չէ...

− Լավ։ Դե մղայիթ կաց։ Ֆուրգոնչիները մի քիչ քեֆով են։ Ուշքդ վրադ պահի, քնով չանցնես,− ասաց Մկրտումը և շրջվեց տան կողմը։ Նա մի քանի քայլ էր արել, երբ Գոդին հետևից կամացուկ ասաց։

− Մկրտում ափի...− Մկրտումը ետ նայեց։− Բա մեր բանը ե՞րբ պիտի գլուխ բերես։ Ախր վախտ է անց կենում... Վախենում եմ, որ...

− Ինչը՞:

− Էն էլի, որ քեզ գոմումն ասի...

Մկրտումը ծիծաղեց։

− Չես դիմանում հը՞... Լավ, իրիկունս անպատճառ կասեմ։ Սիմոնին էլ, մորն էլ։ Իմ հոգուս պարտքը։ Էս անտերը մի խոտ գցենք։ Հարսանիքդ ալբահալը գլուխ բերեմ։ Մի հարսանիք անեմ որ...

Եվ գնաց։ Գոդին ժպիտն երեսին դեռ երկար ժամանակ նայում էր մութին և լսում հետզհետե հանգչող ոտնաձայնը։