Իվան բեյը

Գավառական մի քաղաք. լայն և ուղիղ փողոցներ, կանաչ խոտ մայթերի վրա, տների առաջ բոստաններ և բարձր, ստվերախիտ ծառեր, որոնց շվաքի տակ իրիկվա հովին նստում են հարևան կանայք, զրուցում, մինչև նախիրը հանդից գա, կիթ անեն, թեյ գցեն ու թեյից հետո խաղան նարդի, հետո՝ խոր քուն, մինչև լուսաբաց, մինչև նոր կիթ։

Մի քաղաք, ուր այսօր երեկվա պես է, վաղն էլ դժվար թե մի բան լինի։ Մի խուլ անկյուն, ուր ավտո տարին մի անգամ է գալիս, փողոցներում մարդ էլ չկա, որ անցնելիս դիպչես։

Լեն ու արձակ, տան կարած վերմակի պես, իրա քեֆին քաշվել է սարերի հետև, միտք էլ չունի մեծ քաղաքին միանալու։ Զարթնում է արևի հետ, մի քիչ շարժվում և երեկոյան նարդուց հետո քուն մտնում։

Այդ փոքր քաղաքում մի խուլ փողոց... տասներկու տուն։ Իրար լավ գիտեն, հարևանի աքլորն էլ են ճանաչում ու գիտեն, թե դրկիցն այսօր ճաշին ինչ է եփել, կամ ինչպես երեկ նրանց տանը մի բաժակ ընկավ, կոտրվեց։

Այդ խուլ փողոցում՝ դարձյալ կանաչ խոտ, ցածլիկ տներ, պատերի տակ բանջար վայրի, ցերեկվա տոթին հաճելի շվաքարան՝ նախիրից փախած հորթերի համար։

Մի պատյան, որի մեջ քաշվում է խխունջը, հենց որ անդուրեկան մի ինչ է շոշափում։

* * *
Իվան բեյի տունը այդ խուլ փողոցի տներից մինն է։ Տան այգին է, փողոցից քարե պատով բաժանված։ Եվ ամեն տարի այգում ու բոստանում փարթամորեն հասնում են արևածաղիկն ու գլուխ սոխը, խնձորն ու սերկևիլը, վայրի խաղողի ճյուղերը, ջղերի պես, փաթաթվում են պատին, կախվում փողոցի վրա։

Ամռան զով երեկոյան Իվան բեյը սիրում էր նստել դարբասի առաջ, քարի վրա և թազբեհի հատիկների հետ խաղալ, մինչև որ տնից ձեն տային, թե սամովարը սառչում է կամ մի հարևան գար, Իվան բեյի հետ նարդի խաղար։

Հե՜յ գիտի ժամանակ։ Ասես երազ էր, իսկի չէր եղել։ Ի՜նչ մարդիկ էին գալիս Իվան բեյի տունը, նրա այգում ինչ քեֆեր են արել, քանի պրիստավ է լեզգինկա պարել խանչալով կամ գինու շիշը գլխին։

Իվան բեյի այգում մի տանձենի կա, բունը ճեղքված։ Տարիների ընթացքում այդ ճեղքվածի շուրջբոլորն ուռել է, հաստացել նեգրի պռոշի պես և սպի կազմել։

Երմոլով պրիստավն էր, թրով ծառը ճղեց,− կասեր Իվան բեյը ու դանդաղ, ծերի դողդոջ ձայնով, ծոր տալով կպատմեր, թե Երմոլով պրիստավն ութ շուն էր պահում, լավ որսկան էր, կնիկն էլ թաթար էր, համեղ խմորեղեն էր պատրաստում։

Հերիք էր հիշողության տուտը բացվեր, կծիկը վերք չուներ։ Ետ կտար, ամեն մի հանգույցի մի պատմություն կաներ ու գլուխը կերերար, աչքերում հին օրերի կարոտը կփայլեր մեղմ, լուսաբացին հալվող աստղի պես։

Տունն էլ էր հին։ Սանդուղքի գերանները փտել էին, տախտակները տեղ-տեղ վայր թափել, ինչպես Իվան բեյի ատամները ժանգոտ, տան սյուների վրա տեղ-տեղ բորբոսը բույն էր դրել։

Սանդուղքով բարձրանալը դժվար էր։ Իվան բեյի ոտքերում առաջվա ուժն էլ չկար։

Հին տանը երկուսով էին ապրում՝ ինքը և պառավ կինը, որ միշտ թոնթորում էր իր վիճակից, ամեն օր ամուսնու երեսով էր տալիս, թե ինչ է շաքարավազ չի բերում, որ ինքը մուրաբա եփի։ Ցավն ավելի էր շատանում, երբ պահարանի դարակների վրա դարսած պնակներն ու մուրաբի դատարկ ամաններն էր տեսնում։

Ծաղկում էր կեռասը, բալը, կարմրին էր տալիս կեռասը, հետո բալն էր սևանում, իսկ իրենք կարոտ էին մնում մուրաբի։ Հարևանի ժիր մանուկներն էին պլոկում Իվան բեյի ընդարձակ այգին, օգտվում նրա բարիքներից և գրպան ու ծոց պտուղներով լցնում, ծլկվում մի ապահով տեղ։ Երբեմն էլ ճղակոտոր էին անում մի ծառ, պտուղ քաղում, իսկ ճյուղը թողնում ընկած, մորթած անասունի պես։

Իվան բեյը տուն էր գալիս, կինը լացակումած կոտրած ճյուղն էր ցույց տալիս և ասում, որ գանգատ տա... Իվան բեյը նայում էր, երերում գլուխը, սուս անում։

Հե՜յ գիտի ժամանակ։ Առաջ ծիտն իր թևով կվախենար Իվան բեյի ծառից մի կեռաս կտցելու։

Այսպես էր մտածում Իվան բեյը, մտքի ծովն ընկնում, լող տալիս դեպի ետ, տասնյակ տարիներ ետ, երբ պրիստավի գրագիր էր, կանցելարի շեմքով ներս մտնելիս գետնին պպզած գյուղացիք պիտի ոտքի կանգնեին, մինչև գոտկատեղ խոնարհ գլուխ տային։

Իսկ ինքը հազում էր խրոխտ, աչքերն աջ ու ձախ ման ածում, տեսնի թե ի՞նչ նոր մարդ է եկել, կամ ո՞վ է երեկվա խոսք տված փեշքեշը բերել։ Նայում էր ու կանցելարի դուռը բաց անելիս, դռան շեմքին արձանի պես կանգնած ծառային ամեն օր հարց անում.

− Ակո՛փ, օթաղս լավ ես սրբե՞լ, տես հա՛․․․

Ու մատը թափ էր տալիս։ Իսկ Հակոբը մեջքն ավելի էր դեմ անում պատին, ձգվում, վիզը երկարում հնդուհավի պես և աչքերը առաստաղին գցելով ասում.

− Հրամել ես, աղա, քո ուզածն ա...

Այդ էր վերհիշում Իվան բեյը դարբասի քարին նստած ժամանակ։ Թազբեհի հատիկների միալար ձայները ասես զանգերի ծանոթ ղողանջներ էին՝ հարազա՜տ ու հին։

Փողոցում, իրիկվա դեմ քամին էր սուրում մեղմ, իրար էին քսվում տերևները վայրի խաղողի․ մի հաճելի խշշոց կար իրիկվա կիսամաթինւ Ւվան բեյր կիսախուփ էր անում աչքերը, այդ ձայնին ունկնդրում։ Այնքան մոտիկ, այնպես հարազատ էին թվում օրերը, որ անցան Երազ էր, ասես չէր եղել...

* * *
− Իվա՜ն, դե եկ էլի, սամովարը սառավ,− ձայն էր տալիս կինը ներսից։

Իվան բեյը տնքալով վեր էր կենում տեղից, թազբեհը պահում գրպանում և դարբասով ներս մանում։ Ամեն իրիկուն դարբասի երկաթ կապն ինքն էր գցում ու մի քար էլ դռան դեմ անում։ Առաջ հեշտ էր քարը տեղից ժաժ տալ. կռներում ուժ կար, տանը ծառա կար։

Դարբասն ամրացնելուց հետո պարտեզի դռան պիտի նայեր ու տեսներ, թե պառավը չի՞ մոռացել հավաբունը ծածկել։ Հետո տնքալով բարձրանում էր գերանները փտած սանդուղքով, նստում սեղանի առաջ և դեղնած, կաշին կուչ եկած ձեռքերով պինդ բռնում տաք բաժակը։

Իվան բեյը մի փոքրիկ կտոր շաքար էր դնում լեզվի վրա և ծպացնելով թեյը կում կում խմում, կում անելիս գլուխը բարձրացնում, իջեցնում:

Իսկ կինը միշտ թոնթորում էր, թե էլ առաջվա թեյը չկա, կամ միսն է լղար, կամ էլի մուրաբի պատմությունն անում։

Թեյից հետո Իվան բեյը սովորություն ուներ հին ժուռնալներ նայելու։ Եվ անպատճառ ակնոցը պիտի դներ քթի ծերին ու պատկերին նայեր ակնոցի վրայից:

− Այ թե հա՜,− ասում էր երբեմն, նրա փոքրիկ, ջրակալած աչքերը ժպտում էին, մատը դողալով դնում էր նկարի վրա և պառավին ցույց տալիս այն, ինչ հազար անգամ տեսել էին միասին։ Հետո շրջում էր նկարը, մի ուրիշը բաց անում և էլի ուրախացած ասում.

− Ա պառավ, մի տես է՜...

Հետո պառավը ժուռնալն իր տեղն էր դնում, իսկ Իվան բեյը հանվում էր քնելու։ Բայց առաջվա քունն էլ չկար. անկողնում տապակ-տապակ էր գալիս, օֆ անում, մի կողքից մյուսը դառնում ու հանկարծ, միտը մի բան ընկնելուց, պառավին զարթնեցնում էր, ասում թե.

− Էգուց իմ պալտոնիս էն կոճակը կարի, այ պառավ։

Իվան բեյի վերարկուն...

Օձիքը մաշված, վրան մի մատ չորացած քրտինք ու կեղտ, որ փայլում էր մոմած հատակի պես։ Իվան բեյը վերարկուն ուսին էր գցում, կամ մի թևը հագնում, իսկ մյուս ազատ թևով վերարկուի տակ էլի թազբեհի հատիկները գլորում։

Այդ տեսքով թևը ջարդած սագի էր նման Իվան բեյը, մի պառավ սագի, որ լնգլնգալեն է գնում ու կախ ընկած թևը գետնի վրայով քարշ տալիս։

Քսան տարուց ավել էր, որ այդ վերարկուն նրա ուսին էր: Պարգև էր ստացել իր վաղեմի ծանոթից: Այնքան պսպղան կոճակ կար վրան և այնպես լավ էր սազում այդ վերարկուն Իվան բեյին։ Երբ թագավորը գահընկեց եղավ, Իվան բեյը գոմի մի անկյունում թաղեց արքայական նկարները և իր պղնձյա կոճակներն էլ մի ամանի մեջ լցրեց ու թաղեց նկարների հետ:

Այն օրվանից նա սովորույթ էր դարձրել վերարկուի մի թևը հագնել, իսկ մյուս ձեռքով վերարկուի տակ թազբեհի հատիկների հետ խաղալ:

* * *
Իվան բեյը ծառայում էր։

Ո՞վ էր, խղճացել էր նրան և տեղ տվել մի հիմնարկի արխիվում: Նրա պաշտոնն էր արխիվը կանոնավոր պահել:

Հիմնարկում առավոտյան նրանից կանուխ եկող չկար: Ամեն առավոտ նա իր ձեռքով պիտի սրբեր թանաքամանը, գրչածայրը մաքրեր թղթով, ապա շտկեր աթոռն ու փալասի կտորը, որ աթոռի վրա էր դնում, տեղն ավելի փափուկ լինելու համար։

Հետո սկսվում էր Իվան բեյի աշխատանքը։ Եթե մեկը նայեր նրան, անշուշտ կմտածեր, թե Իվան բեյը սովորական մի գործավար չէ, որ համարագրում է արխիվը հին, այլ ուսյալ գիտնական, որ դեղնած, մգլոտած թղթերի մեջ փնտրում է վաղուց մոռացված վավերագրեր։

Իվան բեյի ձեռագիրը...

Ասես ավետարան արտագրող, մաքրակրոն դպիրի գիր էր, դպիր, որ դարեր առաջ խուցի կիսախավարում արտագրել է, ծաղկանկարել, համոզված, որ գալ սերունդը փոշեպատ մատյանի մեջ որոնելու է դարերի մոռացված անցուդարձը։

Սակայն Իվան բեյը գալ սերունդի համար չէր սովորել գեղեցիկ և վայելուչ գրել։ Տասնյակ տարիների ընթացքում նա այն համոզմանն էր եկել, որ վայելուչ դիմումը շատ ավելի ուժ ունի, քան նույն դիմումը մի քիչ անփույթ գրած։

Ամբողջ քաղաքում Իվան բեյի ձեռագիրը հայտնի էր։ Ինքն էլ միշտ սիրում էր պատմել, թե ինչպես բարձրաստիճան մի պաշտոնյա մեջքն էր շփել և խոստացել պարգև՝ գեղեցիկ գրելու համար։

− Առաջվա գիրն էլ չկա, այ կնիկ,− գանգատվում էր Իվան բեյը,– ձեռքս հիմա դողում է, ես էլ չեմ իմ գրածին հավան։

Աշխատանքի ժամանակ, երբ հին թղթերն էր համարագրում, Իվան բեյը երբեմն ինքն իրեն ժպտում էր, ակնոցը շտկում և թուղթն ավելի մոտեցնում աչքերին։ Դողում էին ձեռքերը, աշնան տերևի պես երերում էր թուղթը հին, իսկ Իվան բեյի գլուխը հանդարտ շարժումով դառնում էր մեկ աջ, մեկ ձախ։

Ժպտում էր Իվան բեյը երանության ժպիտով, աչքերը փայլում էին ակնոցի ճաքած ապակու հետև, միտքը թև առած թռչում էր դեպի ետ, երբ Իվան բեյի վերարկուն դեռ նոր էր, կոհակները պղնձափայլ, ձայնը խրոխտ:

Նա ժպտում էր, որովհետև արխիվի թուղթը հին հանկարծ հիշեցնում էր վաղուց մոռացված մի պատմություն: Նայում էր ստորագրության, թվականին, մի պահ դեն դնում թուղթը և թողնում, որ մտքերը տաշեղի պես լողան հիշողության ծովում։

Եվ այդ օրը նա ուրախ էր տուն դառնում, ճաշի ժամանակ էլ պատմում պառավին.

− Մի՞տդ է, էն տարին մի ռևիզոր եկավ... Դու էլ ասում էիր, թե ինչ աղոթասեր մարդ ա...

− Էն, որ արաղ խմելուց առաջ խաչակնքում էր երեսին,– ավելացնում էր կինը և հիշողության ուժ տալիս։ Ու նրա մտքի առաջ, քարվանի պես անցնում էին ծանոթ դեմքեր՝ կոկարգով, մեծ բեղերով, ակնոցավոր և առանց ակնոց, քեֆ սիրող, որսկան, ձիարշավի սիրահար։ Պառավի մաշված միտքը կառչում էր մեկին, փոշին թափ տալիս, մոտեցնում աչքերին, ավելի լավ զննում։

− Էն, որ մի գիշեր մեր բալկոնից քիչ մնաց ընկներ...

− Հա՛, հա՛, խմել էր, ուշունց էր տալիս օրհնածը...− ասում էր Իվան բեյը և երանության ժպիտը դեմքին խաղում էր, մայր մտնող արևի պես։

Պատմում էր Իվան բեյը, որ այդ օրը արխիվի թղթերի մեջ նրա գրածն է կարդացել, ուղղած գավառապետին, մի թուրքի տուգանելու մասին։

− Գրագիրն էլ էն ժամանակ Սարգիս աղան էր։

Հետո զրույցը խորանում էր, և եթե մի բան նրան չսթափեցներ, Իվան բեյը չէր էլ նկատի, որ խոսում է։

Այդպիսի դեպքերում կինն էր նրան սթափեցնում, էլի դժգոհում, որ մսի հետ ոսկոր շատ են տվել, կամ թե հավաբունի տախտակը կոտրվել է, պետք է նորոգել։

Իվան բեյի մտքի թելը կտրվում էր, չքանում էր հինը, անիմաստ հայացքով նայում էր ապուրին՝ կարծես ուզում էր ստուգի, թե իրոք մսի հետ ոսկոր շատ են դրել։ Մի քանի անգամ գդալով ապուրն էր խառնում և մի բան ասած լինելու համար դառնում էր կնոջը. − Ա կնիկ, կերակուրն էսօր աղի է...

Սակայն այդ չէր մտքինը։ Այդ ավելորդ խոսք էր, հենց այնպես։

Մռայլվում էր Իվան բեյի դեմքը, ասես թունդ հարբելուց հեաո քնել էր խոր, ինչպես առաջ, և զարթնել թթված դեմքով։