Մեռելահարցուկ

1858 թվականի մայիս ամիսն էր։ Դեռ նոր լուսացել էր առավոտը, դեռևս նոր վեր բարձրացել էր արևը հորիզոնի վերա, ոսկեզօծելով ամպեղեն կաթնագույն սարերի գագաթները, դեռևս նոր զարթնում էին մարդիկ յուրյանց քնից, որ մանավանդ շատանում է և զորանում է գարնան ժամանակ, աղախինը պ. Մարկոսի ներս մտավ սորա սենյակը։Պ. Մարկոսը քնաթաթախ բացեց աչքերը և երեսը շփելով հարց արեց քնից վեր կացած աղախնու ներս մտանելու պատճառը։ Այս միջոցին մոտեցել էր նորան աղախինը և հառաջ քան թե պ. Մարկոսը ավարտել էր յուր հարցմունքը, ստացավ սորանից մի նամակ, որ պ. Շաքարյանցի ծառան բերել էր։

Պ. Մարկոսը բացեց կնիքը և աչքերը տրորելով կարդաց հետևյալ խոսքերս․

Սրտակից բարեկամ ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ

Չնեղանաս բաց խոսածիցս, ինչպես նկատում եմ, քո խոստանալը շատ է, քան թե կատարելդ. խոսքս մեր խնջույքի վերա է, որի մասին զրուցելով անցյալները խոստացար հոգաբարձու լինել, բայց, մի չար բախտով, ո′չ մի հոգացողության նշան, որ ցույց տված լինեիր, չտեսա մինչև այսօր։ Օրերը անցանում են, մեր կյանքը թռչում է, իսկ մեք, քո շեորհքիցը, բանտարկված մեր բնակարաններում թառամում ենք տըխրության մեջ։ Տեսանելով, որ բանը այսպես է, որ այս մասին մի բարի հույս չկա քեզանից, ես ինքնին սկսեցի լինել այդ խնջույքի հոգաբարձուն։ Ամենայն պատրաստություն տեսել եմ, թե կերակրեղենի և թե ըմպելիքի մասին։ Միմիայն արաղ առել եմ մի վեդրո, իսկ հասարակ խմելի գինի հարյուր քսան շիշ, շամպայն, շատ լավերը, կլիկ և րեդերեր քսանչորս շիշ. մադերա, խերես, ռեյն-վեյն, մի խոսքով թունդ գինիներ տասնև ութն շիշ։ Կատարումն օրինաց և մարգարեիցը կլինի լավ մարասկենով, որ ստացել էի օտար աշխարհից։

Այս հաշվիցս տեսանում ես ահա, որ ես քեզ նման ականջի վերա քնած չեմ. ինչևիցե թե մեղադրանք է, թե խրատ Է, ընդունիր, և այս նամակս ստացածովդ շտապի՜ր գալ իմ մոտ, մեր ծանոթներից և բարեկամներից ովին հրավիրելու և ովին չհրավիրելու մասին, խորհուրդ կատարելու համար։

Քեզ միշտ բարի կամեցող Հ. ՇԱՔԱՐՅԱՆՑ

Պ. Մարկոսը, ավարտելով նամակի կարդալը, սկսեց ծանր կերպով և մտածողությամբ համարել․ հարյուր քսան, տասն և ութն ևս, հարյուր երեսուն ութն, քսան չորս դորա վերա, հարյուր վաթսուն երկու, մի բան չէ․ բայց եթե մի վեդրո արաղը ձգենք հառաջաբանի փոխանակ, իսկ մարասկենը վերջաբանի տեղ, այն ժամանակ հարյուր վաթսուն երկու շիշը մի բանի նման կլինի։ Բայց ինչո՜ւ ռոմ մոռացել է... Կոնյակ ևս չկա, անգլիական ճին չկա, մի վեդրո իստակ արաղով կամենում է աչքերս ներկել․․․ չէ, եղբայր, այդպես չէ, ես քեզ մի նոր ցուցակ դարձյալ կտամ..․ վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, սարեպտի բալասան ևս մոռացել է. այդ ի՜նչ խընջույք կլինի։

Այս խորհրդածութենից հետո, որ նորա կյանքի մեջ բավական մեծակշիռ բան էր, սկսեց հագնել յուր զգեստքը։ Աղախինը պատրաստելով թեյի մեքենան ներս բերեց և դրեց սեղանի վերա։ Պ. Մարկոսը սկսեց թեյ պատրաստել և նստելով աթոռի վերա, զանազան պատկերներ երեվակայել յուրյանց խնջույքի մասին։ Միանգամ երևակայում էր յուր բոլոր ընկերքը արբեցած ընկած դաշտերի վերա, որը քնած և որը... իսկ ինքը տղամարդի պես գինու թասը ձեռքին կանգնած նոցա մոտ, ծաղր առնելով նոցա թուլամորթությունը։Հետո երևակայում էր, որ յուր ընկերքը, գլուխները տաքանալուց, տուր ու ծեծ սկսել էին միմյանց հետ, որոնցից մինը լաց էր լինում և գանգատում էր, թե վշտացնում են յուրյան, իսկ մյուսը բարձր-բարձր գոռալով հայհոյում էր նորան և ասում էր, որ եթե չափը չճանաչե, ոչ միայն այսչափ, այլ և աչքի լույսը ևս հանելու էր։ Այստեղ պ. Մարկոսը երևակայում էր յուրյան միջին դարերի ասպետների նման մի բան, որ գինու բաժակը ձեռքում մոտենալով կռվողներին մխիթարում էր վշտացածը, թե արժան չէր կին մարդու պես ամենայն բանից նեղանալ, միևնույն ժամանակ բարկանալով հարստահարողի վերա, թե ընկերության մեջ մեծ անկարգ բան է մի այդպիսի կոշա վարեցողություն և այլն։

Այսպիսի պատկերներ ստեղծագործելով ուղեղի մեջ, խմում էր պ. Մարկոսը յուր թեյը, երբեմն.երբեմն արձակելով բերանից թաբակի թանձր ծուխը օղերի նման դուրս փչելով։ Նա ուրախանում էր մանավանդ մտածելով, եթե բոլոր արաղը և գինիքը խմվելուց հետո, մի քանի մարդ և ինքը մնան զգաստ, առանց արբենալու, այն ժամանակ ի՜նչպես բարձր խոսելով գինի պահանջելու էր պ. Շաքրյանցից, սորա ժլատությունը խայտառակելու մտքով։ Այսպես էր նորա հոգու տրամադրությունը նամակը կարդալուց հետո։ Երբ ավարտել էր թեյ խմելը, վեր առավ վերարկուն, գլխարկը և ջոխին և դարս դնաց յուր տանից։

Կարդացողը այս գործի, կարելի է, կարծե, թե պ. Մարկոսը մի անսովոր արբեցող մարդ է. քա′վ լիցի. այդ զրպարտություն կլիներ։ Պ. Մարկոսը, ճշմարի′տ է, խմում է, բայց ինչպես ուրիշները, ինչպես մի բարի հայ քրիստոնյա։ Նորա շատ խմելու վերա երևակայելը և երազելը պ. Շաքարյանցի ժլատ հոգացողության վերա նեղանալը, շատ սովորական բան է։ Երիտասարդ մարդը, որքան շատ խմե, այնքան շատ պատվելի է Նա, այնքան փառք ու պարծանք է նորա համար։ Շատ ժամանակ չէ, ես պատահեցա Կունցով ագարակում մի քանի հայ երիտասարդների,որ ման էին գայիս մի ռուսի հետ, որ դժվարությամբ կանգնում էր ոտքի վերա և որի լեզուն, համարյա թե փայտանալով, հազիվ հազ շարժվում էր բերանի մեջ. հայ երիտասարդներից մինը, պ. Ծ...վը ասաց մեզ հայերեն.— Տեսանո՞ւմ եք, ի՜նչ օրն ենք ձդել սորան, այսինքն թե ի՜նչպես արբեցած է։

Խոսքս այն բանի վերա է, թե պ. Մարկոսի համար մի պակասություն չէ, եթե նա մտածում է շատ խմելու վերա, և ո′չ այսչափ միայն,այլև պարտական է մտածել և աշխատել, որ օրե օր ավելի կարողանա խմել, որովհետև մեր հայ երիտասարդներից շատերը խմելով չափում են յուրյանց քաջությունը։ Սորանից մի քանի տարի հառաջ, պատահեցա մի հայ երիտասարդի... քաղաքում, որ իրավամբ ստացավ Բեքրի-Մուստաֆա պատվանունը հասարակաց վկայությամբ, այդ պարոնը, մի օր մի լավ երկրպագություն և ուխտ կատարած լինելով Բաքոսի տաճարում,հանդիպեցավ ինձ և մեղադրանք լսելով ինձանից յուր արբեցության մասին, այսպես խոսեց. — Պարոն։ դու գիտե՞ս, որ մարդը աշխարհի մյուս բոլոր արարածներից գերազանց է։

— Գիտեմ,— պատասխանեցի ես։

— Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադրում ես ինձ, եթե ես աշխատել եմ հարգի կացուցանել իմ մարդկությունը քան թե մի անբան արարած։

— Ես չեմ հասկանում քո ասածը։

— Մա՞րդն է գերազանց, թե փայտը,– հարց արեց նա։

— Այդ ի՞նչ տարակուսելի բան է։

— Տնաքա′նդ, եթե ճանաչում ես ճշմարտությունը, ապա է՞ր չես ընդունում։ Ես մարդ եմ, լավ նայիր իմ վերա, ես աստուծո պատկեր եմ, ես բանականություն ունիմ, և այս խոսքերիցս տեսանում ես ահա,որ ես շատ լավ ճանաչում եմ իմ արժանավորությունը աշխարհի արարածների մեջ: Մի անշունչ էակ, մի տակառ, որ փայտից էր շինած, որ ո′չ հոգի ուներ, ոչ աստուծո պատկեր էր, այդպիսի մի չնչին էակ, ասում եմ, տանում է յուր մեջ մինչև քառասուն վեդրո գինի. ես տեսանելով այս, կարո՞ղ եմ մինչև այն աստիճան անարգել իմ մարդկությունը, որ սառն աչքով նայեմ այդ բանի վերա, և հայհոյություն չէ՞ր իմ կողմից աստուծո շնորհին, որ տվել էր ինձ, մինչ մի բուռն հողից գոյացա, եթե չաշխատեի հավասարվիլ և գերազանցել այդ չնչին փայտից։ Մեզանից յուրաքանչյուրը պարտական է գետնի հետ չհավասարել յուր մարդկությունը, չանարգել աստուծո շունչը, որ փչել էր մեր վերա, մեք պարտական ենք իրավացուցանել արարիչը, հարգի կացուցանելով այն շնորհը,որի ընդունակ միմիայն մեզ էր ընտրել յուր բոլոր ձեռագործերից։ Մեք պարտական ենք ոչ թե միայն հավասարվիլ տակառին, այլև անցանել նորանից... գինին երկնքի արքայության ցողն է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղից հետո իսկույն գործ դրեց նորան... ի՞նչ կառնուս գորտի նման ջուր խմելուց. ջուրը աստուծո ձեռքին մի գործիք է, չարագործ մարդիկ պատուհասելու համար։ Ասածիս ապացույց քեզ ջրհեղեղը, ինչո′վ ջնջեց աստված մարդկությունը, գինո՞վ, թե ջրով... Քրիստոս ինքը Կանա–Գալիլիայումը, հարսանիքի մեջ ջուրը գինի փոխեց, դու ինչե՞ր ես խոսում։

Եթե մեր հայերի մեջ կան և այսպիսի մտածության տեր մարդիկ, ապա ուրեմն, դեռևս պ. Մարկոսը մի երանելի մարդ է։ Որովհետև խոսք ընկավ այստեղ պ. Մարկոսի վերա, ապա թող ծանոթացնենք մեր ընթերցողներին դորա ով լինելը։ Դա մի երիտասարդ է քառասուն տարեկան, երեխա ժամանակից աշակերտվելով մի դերձակի մոտ, այժմ համարվում է լավ դերձակներից մինը։ Բայց հաց ճարելով այդպիսի ծառայական արհեստով, նա պարապում է և զանազան գրյանք կարդալով։ Նա միշտ համարել է յուրյան, և այժմ ևս համարում է ազգասեր պարոններից մինը և ինչո՜ւ չէ համարելու յուրյան ազգասեր, ի՜նչ մի դժվար բան է ազգասեր համարել յուրյան կամ համարվել ուրիշների աչքում։ Ես այս խոսքը ասում եմ միմիայն մեր հայերի համար և ոչ ուրիշ ազգերի. պատճառ, որքան հեշտ է մեր ազգի մեջ ազգասերի անուն ժառանգել, նույնքան դժվար է այդ ուրիշ ազգերի մեջ։ Ինչո՞ւ, հայ մարդը, որ մի երկու բառ լսել էր այստեղից և այնտեղից, նստում է յուր տան մի անկյունում և դառնում է ազգասեր, ինչ լավ ցանկություն ասես հայտնում է յուր ազգի մասին, ցանկանում է, որ ազգը լուսավորվի, որ բան ուսանին ազգի վայրենացած զավակները, որ լինին և շարունակվեն լավ և գեղեցիկ օրագրությունը, բայց այս բաները թող ինքյանք լինին, թող ոչնչից և ոչնչով գոյանան, իմ պատվելի ազգասերը հանգիստ թող նստի տանը, նորան թող անհանգիստ չառնեն, մի՞թե նա երեսփոխա՞ն է ամբողջ ազգի, մի՞թե նա պարտակա՜ն է ազգին, թող ազգը մտածե, թող ինքը հոգս առնե, իմ ազգասերը մասնավոր մարդ է, փորը կուշտ, արծաթը շատ, նորան ի՜նչ փույթ, որ ազգի զավակները յուրյանը անդաստիարակության և տգիտության պատճառով դատապարտված են ոտաբոբիկ այս ու այն կողմ վազվզել մի կտոր հաց ճարելու, մի բնակություն գտնելու կամ մերկությունը ծածկելու համար։ Իմ ազգասերը պատվելի է միայն նորա համար, որ օդով ամենայն բան ցանկանում է, ամենայն բարեխիղճ մարդու հետ համաձայնում է և օգնում է ազգին, մի քանի աղքատի երկու– երեք մանեթ ողորմություն տալով։ Նա գովում է ազգը, նա օտարի առաջև ծածկում է նորա պակասությունքը։ Նա այնքան սիրում է հայոց ազդը, որ նորա պակասությունքը խայտառակողներին ատելով ատում է, բամբասում է և հայհոյում է նորանց և... ի նչ այլևս կամիք, օրհնում է օտար աշխարհում, պանդխտության մեջ յուր կյանքը և հարստությունը կնքած մի անբախտի գերեզման...

Այսպիսի մի մարդ, ո՜հ, ցավելի ճշմարտություն, հարգ ունի խաժամուժ ամբոխի աչքում, այսպիսի մի մարդ, որ փորը հաստացրել էր և ընչանցքը սրել, համարձակվում է պատիվ ու հարգանք պահանջել մեզանից, որովհետև նա հարուստ էր, իսկ մեք ոչ, նա կառքերով էր ման գալիս, իսկ մեկ ոտով։ Հեռի՜ մեզանից, դու հանդուգն հիմար, կորի՜ր մեր աչքից, ստախոս և անպատիվ դու, մեք ճանաչում ենք քո խաբեբայությունը, քո արհեստը ընթացք չունի մեր մեջ։ Ազգասե՞ր, ո՜րտեղից ո՜րտեղ, ինչո՞ւ փորասեր, արծաթասեր չես կոչում քեզ. ի՜նչ է, ականջիդ լա՞վ է եկել ազգասերի անունը, գա առանց զրկանքի կամիս առաքինի չինել, ի՞նչպես կարելի է այդ, մինչ առաքինությունը զրկանք է մի մարդու համար, որ առաքինություն էր գործում։ Զրկանք հանձն առնո՞ւս. քա′վ լիցի, դու երկու կոպեկով. ոչ միայն ազգասեր պատվանունը, այլև բոլոր ազգը և քո հոր ոսկերքը կհանես գերեզմանից և կվաճառես։

Եթե մեր ազգի մեջ կան և այսպիսի մտածության տեր մարդիկ, մարդիկ, որ կարող էին միանալով յուրյանը նման կարողության տեր պարոնների հետ օգնել ազգի ողորմելի և թշվառ դրությունը, բայց պ. Շահբեգի ասածի պես բոլորովին մարմին դառնալով, պարարում են գիշեր-ցերեկ յուրյանց փորը և այնուամենայնիվ համարվում են ազգասեր, ապա ուրեմն պ. Մարկոսը, մի խեղճ մարդ, արժանի է, որ միմիայն ազգին բարի ցանկացած լինելու պատճառով, համարվի ազգասեր։

Պ. Մարկոսը հոգեկից բարեկամ էր պ. Շաքարյանցին։ Նոքա երեխայութենից սկսած դրացի էին միմյանց, և համարյա թե միասին աճելով, եղբոր պես վարվում էին մինչև այժմ, թեպետ պ. Շաքարյանցն ավելի հարուստ էր, քան թե պ. Մարկոսը, որովհետև Շաքարյանցի հայրը թողել էր մի քանի անշարժ կալվածք, որոնց արդյունքով-կառավարվում էր նա առանց գլխացավության։

Պ. Շաքարյանցը, յուր բոլոր կյանքը 18 տարեկան հասակից բռնած մինչև այսօր (այժմ կլինի նա 36 տարոք) անդադար պարապում էր զանազան դյութական գրքերով. ինչ հին, ձեռագիր ախտարք ասես, որ նա չունենար, ինչ մագաղաթի վերա գրած կարմիր ու կապույտ գրերով ուրբաթագիրք ասես, որ չունենար. նա դեռևս պարծենում է, թե վեցհազարյակ ևս ունի...

Շատ անգամ տեսել են Շաքարյանցին փակված մի ախոռի մեջ, որ, մի ձեռքին գրչագիր մագաղաթ, իսկ մյուս ձեռքում կավիճ, մի բոլորշի գիծ էր քաշում գետնի վերա։ Նորա ծառայքը, շատ անգամ գտել են ախոռի մեջ, այգ րոլորշի գծի կենտրոնում մի մորթած սև հավ, առանց ամենայն պիսակի, և մի սև կոթով դանակ։ Բնական բաներից ցավում էր պ. Շաքարյանցի գլուխը, նա սիրում է ոգիների և փերիների հետ խոսակից լինել միշտ, նոցա բան ապսպարել, և շատ անգամ հավատացուցած է յուր ընկերներին և բարեկամներին, թե նա, յուր դյութական արարողության միջնորդությամբ, հասել է շատ բաների։ Դոցա կարգումն է և այն, որ միշտ գեղեցիկ աղջիկ, որի վերա սիրահարված է եղած երկար ժամանակ, և որ պ. Շաքարյանցին ամենևին մարդու տեղ ևս չէ դնում, եղած, ինքը, յուր ոտքով, միայն մի շապիկով եկել է կես գիշերին պ. Շաքարյանցի ախոռը և ծունկ չոքած նորա առաջև, աչքը արտասուք խնդրել է...

Ահա այս պարոնն էր պ. Մարկոսին տոմսակ գրողը, և սա էր, որի մոտ գնաց պ. Մարկոսը, ուր կտանենք մեք և մեր ընթերցողքը։
Բ

Պ. Մարկոսը, ներս մտանելով Շաքարյանցի տունը, չգտավ նորան այնտեղ։ Հարցնելով ծառայից իմացավ, որ դյութությամբ պարապում է դարձյալ ախոռում։ — Ի՛նչ անքրիստոնյա մարդ է դարձել դա,— մտածում էր պ. Մարկոսը պ. Շաքարյանցի մասին։ — Աստված, հրեշտակները, սուրբերը, նահատակները թողած, բան է բռնում սատանաների հետ, ահա ի′նչ է նշանակում դաստիարակության պակասությունը։ Եթե նա կարդացած լիներ այն գրյանքը, ինչ որ ես կարդում եմ, այն ժամանակ, մազերը գլխի վերա ցցվելու էին։ Ես երանելի մարդ եմ,— մտածում էր նա, — որ երեխա ժամանակից աշակերտվեցա Սիմոն վարժապետիէն,այնպիսի կարդացող և աստվածաբան մարդու։ Ի՞նչ գլուխ ուներ, ինչ ուսում ուներ, կարճ խոսելով, փիլիսոփա մարդ էր։ Ի′նչպես գեղեցիկ մեկնում էր ժողովածուն. ապա եկեղեցի և կաթողիկոս բառերի մեկնությունը, չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները ևս այնպես իմանան։ Աստված լուսավորեցի քո հոգին, Սիմոն վարժապետ, եթե դու չլինեիր, եթե քո դրյանքը ինձ ժառանգություն չմնային, ո՞վ գիտե, ո′վ կարող է երաշխավոր լինել, գուցե ես պ. Շաքարյանցի նման գլուխս տայի դիվական պարապմունքի։

Այստեղ պ. Մարկոսը երեք անգամ երեսը խաչ հանեց, որպես թե հրաժարվելով դևերից և վահանափակելով յուր անձը սատանայական փորձանքների երեսից, հետո հարց արեց ծառայից, թե վաղո′ւց է արդեն, որ նորա պարոնը գնացել էր ախոռ։ Ծառան պատասխանեց, թե բավական ժամանակ է։ — Բայց,հավելացրեց նա,— ես չկարծեմ, որ այսօր շուտ ավարտվի նորա հանդեսը, պատճառ, շատ պատրաստությունք տեսավ ախոռը մտանելուց հառաջ։

— Ի՞նչ պատրաստությունը,— սկսեց պ. Մարկոսը հարց առնել։

— Հրամայել էր ինձ գտանել մի բոլորովին սև կատու, մի սև հավ, մի հայելի, մի որձ չղջկի կուրծքի կարթաձև ոսկր, մի պտուկ և այլ մանրամասնությունք, որ ուրիշ ժամանակ չէր գործ ածում։

— Ես կերթամ նորա մոտ և կասեմ, որ թողու այժմ այդ բանը մի այլ ժամանակի...

— Չգնաք, չգնաք, աղաչում եմ,— գոռաց ծառան, համարյա թե արտասուքը աչքերում,— այդ վնասակար կլինի և ձեզ և իմ պարոնիս։ նա միշտ այդպիսի դիպվածներում արգելում է մտանել ախոռը և մոտենալ նորան, որովհետև չար ոգիների ազդելուց կարելի էր խեղանալ իսկույն կամ անդամալուծվիլ։

— Ապա Հավատով խոստովանիմը ո՞ր օրի համար է, հիմա′ր. Նարեկացու սքանչելի և դիվահալած աղոթքները։ Բացի դորանից, ես միշտ իմ վերա պահում եմ կտորը այն ծառի, որին կապել էին Քրիստոսին Գեթսեմանի պարտիզում մատնության գիշերին։ Ես դևերից երկյուղ շունիմ...

— Գուցե ճշմարիտ եք խոսում, ապա ուրեմն, այդպիսի վատաբախտ դիպվածում վնասը կհասանի իմ պարոնին։

— Բան չկա, գոնե կխելոքանա և կդադարի այդ բաներից։ Ցույց տո′ւր ինձ ախոռը․ արի′ գնանք։

— Ամենևին․ կամիք սպանեցեք ինձ, այնուամենայնիվ հանձնառու չեմ գնալ. ես ձրի չեմ գտել իմ կյանքը, որ հիմարաբար վտանգի մեջ ձգեմ։

Մինչդեռ պ. Մարկոսը խոսում էր ծառայի հետ, և ահա պ. Շաքարյանցը բարկացած, շողիքը բերանից թափելով ներս մտավ։

— Այդ անկարելի է... այդ անհնարին է... չկամիմ ամենևին տեսանել. այդ ի′նչ սոսկալի կերպարանափոխություն... կապիկ է միանգամայն։ Ափսո′ս աշխատանքիս, ափսո՜ս սիրելուս, որ զուր տեղը կորավ... երկինք, փուլ արի իմ վերա... երկիր, կուլ տուր ինձ, ո′հ, մի օգնություն, սիրտս այրվում է... ո′հ... ո′հ,– և մի քանի այսպիսի կցկտուր խոսքեր դեռևս արտաբերելով, ընկավ աթոռի վերա ամենևին ուժաթափ։

Պ. Մարկոսը նայում էր զարմացած։ Ծառան դուրս փախավ սենեկից, հայր մեր ասելով։ Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ բանը վատ է, փոքր է մնացել, որ յոլրյանց մտքոլմը դրած խնջույքը դեպի տրտմություն փոխվի, յուր կարգով սկսեց գործ դնել յուր արհեստը, և, կանգնելով պ. Շաքարյանցի գլխի տակ, սկսեց մրմնջել մի աղոթք, և երեք անգամ կրկնելով հալին մեղք, հալածին դևք խոսքերը, այլև մի փոքր ջուր սրսկելով Շաքարյանցի երեսին, զգաստացուց նորան։

Պ. Շաքարյանցը վեր կացավ և կովի նման նայում էր պ. Մարկոսի վերա, հետո սկսեց, մի քանի արաբական խոսքեր արտաբերելով, պտույտ գալ սենեկի մեջտեղում։ Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ մի աղոթքով բան չդարձավ, բռնեց Շաքարյանցին, նստեցուց բռնությամբ աթոռի վերա և սկսեց անգիր կարդալ մի այլ աղոթք, որ ավելի ներգործական էր նորա աչքում։ Պ․ Շաքարյանցը քնեց... Դեռևս ամբոխված էր նորա շնչառությունը, սիրտը մի առանձին խռովությամբ բաբախում էր կուրծքի մեջ. երեսի վերա, երբեմն–երբեմն երևում էին ակամա և անզգա ցնցողական զարկողությունք։

«Փա′ռք աստուծո,— ասաց պ. Մարկոսը,— գոնե՛ քնեց։ Արի մի գնամ դորա ախոռը, ի՞նչ կա այդտեղ, որ այս խեղճի լերդը պատառել էր»։

Թեև պ. Մարկոսը, զանազան դիվահալած աղոթքներով վահանափակել էր յուր անձը, այնուամենայնիվ հարկավոր համարեց հանել շապիկի տակից մի փայտի կտոր, որ արծաթյա շղթայով կախած էր կուրծքի վերա, համբուրեց և հառաջ գնաց... Նա տեսավ, որ ախոռներից մինի դուռը բաց է, ուստի կարծելով, որ այդտեղ պիտո է կատարված լինի դիվահարցությունը, ներս մտավ նորա մեջ։ Ախոռի հատակի վերա քարշած էր կավիճով մի շրջանագիծ․ նորա մեջտեղում մի ահագին սև կատու թաթերով բռնելով մի գլխատած հավի մարմին, ուտում էր մռմռալով։ Դորա մոտ դրած էր մի պտուկ։ Պ. Մարկոսը մոտեցավ պտուկին, տեսավ որ ջրով լիքն է, շրջեց պտուկը, և ահա նորա միջից դուրս ընկան չղջկի կուրծքի կարթաձև ոսկորը և Հուլիա Պոստրանայի պատկերը։ Այս բաները մեծ զարմանք բերեցին պ. Մարկոսի վերա, բայց չկարողացան դրականապես պատասխանել նորա հարցասիրությանը, թե ի՛նչ դիպվածով հատկապես ընկել էր Շաքարյանցը այդ վիճակի մեջ: Շաքարյանցի ծառան դրսումը կանգնած զարմանում էր պ. Մարկոսի քաջասրտության վերա, որով նա համարձակվել էր ներս մտանել մի բնակության մեջ, ուր ստեպ հավաքվում էին փերիներ և դևեր։

Պ. Մարկոսը, թողնելով յուր հետաքրքրությունը, ներս մտավ Շաքարյանցի սենյակը, ուր քնած թողել էր յուր բարեկամը։ Սա զարթեցավ պ. Մարկոսի ներս մտանելուց, առատ քրտինքը թափվում էր նորա ճակատից, և ամենևին չիմանալով յուր գլխից անցածը, համարեց, թե նոր է գալիս պ. Մարկոսը։ Այս պատճառով վեր կացավ տեղից և կամեցավ, հառաջ գնալով, ողջունել յուր բարեկամը. բայց պ. Մարկոսը հառաջեց խոսել.

— Ի՛նչպես է այժմ առողջությունդ, ես, ճշմարիտն ասեմ, շատ վախեցա...

— Երևի թե առավոտուն վաղ մարդ ուղարկելուս պատճառով։ Օրհնած հոգի, ո՞չ ապաքեն տոմսակումս գրել էի հրավիրելուս պատճառը. փառք աստուծո. ի՛նչ վախենալու բան կա. պիտո էր ուրախանալ։

— Սև ուրախություն կգար քո գլխին, եթե չէի կարդացել... ի՛նչ օր էին ձգել քեզ քո բարեկամքը. հավատա՛, Շաքարյանց, դու մի օր հանկարծ կմեռանիս և հոգիդ բաց աչքով կմատնես, որ կերակուր լինի սատանայի։ Մի՞թե ամոթ չունիս, դու քրիստոնյա մարդ ես. ի՛նչպես կարելի է սատանայական բաներով պարապիլ...

Պ. Մարկոսի այս բաները խոսելու ժամանակ, Շաքարյանցը ընկավ մի տխուր մտածության մեջ։ Երազի նման հիշում էր յուր ախոռից ներս

 վազելը և պ. Մարկոսին տեսանելը։ Հավաստելու համար, թե այդպե՞ս էր արդյոք, կամեցավ հառաջ ուրանալ այն խորհրդով, որ եթե պ. Մարկոսը ստուգապես տեսել էր ամենայն բան, ապա ինքն ևս խոստովանելու էր բոլորը․ այս դիտմամբ կտրելով պ. Մարկոսի խոսքը, ասաց.

— Եղբա՛յր, ինչե՛ր ես խոսում, ի՛նչ դև, ի՛նչ աղոթք, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է թե ոչ։

— Իմ խելքս գլխիս է, բայց քոնը եկա՞վ թե չէ. մի ժամ հառաջ խելագարվել էիր ախոռից ներս վազելով, այնպես, որ քեղ հանգստացնելուց հետո, ստիպվեցա գնալ և հարցասիրել քո խելագարության պատճառը։ Ախոռը ներս մտա, տեսա մի մեծ շրջանագծի մեջ, մի սև կատու, որ լափում էր մի գլխատած սև հավի մարմին, տեսա մի ջրով լիք պտուկ․ բայց ասա՛ խնդրեմ, մի՞թե Հուլիա Պոստրանայի պատկերը ևս անհրաժեշտ առարկա է դյութության մեջ, որ չղջկի ոսկրի հետ միասին գրել էիր ջրով լիքը պտուկի մեջ...

— Մի՛թե դու մի բան տեսար,— կտրեց խոսքը պ. Շաքարյանցը։

— Եղբա՛յր, ես կույր չեմ, և ինչ որ մարդկային աչքով կարելի է տեսանել, միշտ տեսանում եմ։ Ի՞նչպես չտեսա Պոստրանայի պատկերը, և դեռ ևս ներկով նկարած։

- Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, ես այժմ հասկանում եմ,— ասելով զարկեց երկու ձեռքով ճակատին։

— Ես խաբվել եմ... ափսո՛ս և հազար ափսո՛ս, այդ մի հիմարություն է եղել, երևի թե դրացուս կողմից, որովհետև նա նկարել գիտե... այո՛, նորա բանն է, անիծածը երեկ երեկոյան երևի լսել է իմ ձայնավոր խորհրդածությունը իմ հետ, և այդ բանը բերել է իմ գլուխը։ Փույթ չէ, դրացի՛, ես մի օր քո դռան առաջև ևս կչոքեմ...

— Ասա՛, խնդրեմ, ի՛նչ խորհուրդ ունի այս բոլորը․ ես ոչինչ բան չեմ հասկանում․ և քո ընթացքը, ախոռի հանդերձանքը, այժմյան խոսակցությունդ, իմ համար, եգիպտական առեղծվածներից (հանելուկներից) անցան։

— Պարո՛ն Մարկոս, հոգի՛ս, դու գիտես, որ ես քեզ հոգուս պես սիրում եմ և քեզանից երբեք մի բան ծածկած չեմ, ուրեմն լսիր և այս գաղտնիքս, որ ոչ ոք չգիտե, և առաջինը դու պիտո է լինես, որ իմանաս։ Ես քո բարեկամության վերա երկբայություն չունիմ, ուստի և անկասկած կարող եմ հավատալ քեզ իմ գաղտնիքը, որովհետև ճակատագիրը այսպես է բերել, որ դու իմանայիր Նորան։ Փո՛ւյթ չէ, դու ևս մի կարդացող մարդ ես, այսօր դարձիր և խոստովանահայր, ի՛նչ կա որ։
Գ

Պ. Շաքարյանցը, այս յուր հառաջաբանով, այլև ձեռների և դեմքի շարժվածքով մի այնպիսի ձև ցույց տվեց պ. Մարկոսին, որ սա կարծեց, թե նորա հավատալու գաղտնիքը մի քաղաքական մեծակշիռ բան է, վասն որո պ. Մարկոսը, պատրաստվելով լսել, ավելորդ չհամարեց վերստին հավատացնել պ. Շաքարյանցին, յուր դեպի նա անկեղծ բարեկամությունը։

— Շնորհակայ եմ, շնորհակալ եմ,– ասաց Շաքարյանցը,– ես գիտեմ քո բարեկամությունը, և այդ էր պատճառը, որ հոժարեցա հավատալ քեզ իմ գաղտնիքը, լսի՛ր ուրեմն։

— Մի քանի ժամանակ է, որ երազում մի գեղեցիկ աղջիկ տեսանելով, սիրահարվել էի նորա վերա, այնպես, որ ո՛չ ցերեկս ցերեկ էր, ո՛չ գիշերս գիշեր։ Եթե միայն մնում էի տանս և ընկնում էի մտածության մեջ, հանկարծ մի շարժողութենից, մի աղաղակից դուրս գալով այդ խոր մտածության միջից և աչքս դարձնելով դեպի այն կողմը, որտեղից լսել էի աղաղակը կամ շարժողության ձայնը, այն սիրած աղջիկս, ուրվականի պես երևում էր աչքիս և անհայտանում դարձյալ։ Շատ մտածեցի, շատ որոնեցի մեր քաղաքի մեջ, թե կա՞ր արդյոք այդպիսի մի աղջիկ. ճշմարիտն ասեմ, եթե լիներ, այնուհետև ամենայն ջանք պիտո է գործ դնեի, այդ աղջիկը ինձ կին խնդրելու, որովհետև ինձ թվում էր, թե ստեղծված եմ միմիայն նորա համար, և միմիայն նորա հետ ամուսնանալով, կարծում էի, թե կարող էի երջանկանալ։ Բայց բոլոր իմ հարց ու խնդիրս, բոլոր աշխատությունս զուր կորան. իսկ աղջկա պատկերը ասես թե բևեռել էին աչքիս, որովհետև աչքերս այս կամ այն կողմը ձգելու ժամանակ, անդադար տեսանում էի նորան։ Թուլացա, մաշվեցա. մարդու հետ խոսելու ժամանակ, շատ անգամ չհասկանալով նորա խոսածը, որովհետև միտքս թռչում էր այն աղջկա քամակից, ամենևին մեքենաբար պատասխանում էի մի անորոշ բան, ո՛չ ստորասական և ո՛չ բացասական, այն խորհրդով, որ դիմացս կանգնած մարդը հակառակախոսության պատճառը չգտանելով, թողուր ինձ հանգիստ։ Ամենայն ջանք գործ էի դնում հեռի փախչել որևիցե ընկերակցութենից. այն մարդիկը, որ հառաջ շատ սիրելի էին ինձ, այժմ դարձել էին իմ աչքում փսխողական փոշի. նոցա իմ մոտ ներս մտանելը ատելի էր ինձ, որովհետև ընդհատվում էր իմ մտածությունը. ես երջանիկ էի, մինչև անգամ, միմիայն երևակայելով այն հրեշտակային պատկերը։ Ահա այսպիսի հոգեմաշ հանգամանքների մեջ կորուսի բոլոր հոգեկան և մարմնական կարողությունքս, փոքր էր մնացել որ մահիճ ընկնեի:

— Անցյալները... մի օր, քաղաքից դուրս գնացած լինելով, մի ծառաստանի մեջ ման գալու ժամանակ, հանկարծ, ծառերի քամակից տեսանում եմ այդ աղջիկը, որ կանգնած, կամենում է բռնել մի թիթեռնակ։ Ինձ թվեց, թե աչքիս է երևում... շփում եմ ճակատս, սրբում եմ աչքերս, ոոպեսզի, եթե երևույթ է այդ, ապա արյունը երակներումս ընթացք ստանալով, անհետանա այդ երևույթը... բայց ահա զարմանք... աղջիկը նույն դրության մեջ, կանգնած ոտքի մատների վերա և պարզած աջ ձեռքը, աշխատում է բռնել մի մեծ թիթեռնակ, որ նստած մի թուփի վերա, շարժում էր յուր պայծառ, ծաղկանկար թևերը։ Մի անգամ դարձյալ սրբում եմ աչքս... և դարձյալ տեսանելով նորան վազում եմ դեպի նա... բայց, ավա՛ղ... աղջիկը մի զարհուրալից երկյուղ ցույց տվող ձայն արձակելով, անհայտացավ ծառերի քամակում։ Շատ որոնեցի նորան անտառի մեջ, այնուամենայնիվ չկարողացա գտանել։ Այն բանից հետո, սերը, առավել և առավել զորացավ իմ մեջ, որ հալումաշ արեց ինձ. թվում էր, թե մի վերք գոյացել էր սրտումս և ճարակում է սորան։ Քունը իսպառ փախավ աչքիցս, օրը ինձ տարի էր թվում. վերջապես, զրկվելով ամենայն բարեհաջող հույսերից, մտածեցի գործ դնել իմ գերմարդկային զորությունը... Ես հառաջ ևս կարող էի այդ բանը առնել, բայց չէի կամենում, հուսալով, որ առանց դորան ևս կարող եմ մի բան իմանալ։ Քանի օր էր արդեն, որ վճռել էի կատարել մի մեծ վհկական արարողություն, բայց մնացել էր այգ իմ դիտավորությունը անկատար, չգտանելով մի բոլորովին սև հավ, որ անշուշտ հարկավոր էր. մյուս այլ բաները վաղուց պատրաստել էի։ Երեկ երեկոյան, սպասավորս գտել էր մի այդպիսի հավ, և այնպես ուրախ էի դորա վերա, որպես թե այդ հավի մեջ տեսանում էի այն գեղեցիկ օրիորդը, որ խելքս առել էր գլխիցս: Ուրախ ուրախ ման էի գալիս դրսումը ամբողջ գիշերը. լուսնի արծաթափայլ ճառագայթները խաղում էին տանս պատուհանի ապակիների հետ։ Կապույտ երկինքը զարդարված անհամար գոհարներով, ասես թե, ուրախակից էր լինում ինձ. մեղմիկ քամին ողջունում էր ծառերի ամեն մի տերևը, այս բոլոր բանաստեղծական հանգամանքները այնպես վառեցին ու բորբոքեցին հոգիս, որ չկարողացա զսպել սրտիս խորհուրդը, որ եռած ջրի նման վեր ու վայր էր լինում իմ մեջ։ Սկսեցի բարձր-բարձր խոսել իմ հետ, կատարելի վհկական արարողությանս մասին։ Ձայնավոր մտածությունք էի առնում և նկարագրում էի այն օրիորդը, որ անշուշտ համարում էի հավերժահարսն։

— Երբ որ ամենայն բան խոսել էի և մի փոքր հանդարտել էի, թափելով սրտիս ուրախության ավելորդը, լսում եմ ահա, որ մի մարդ, պարսպի մյուս կողմից ծիծաղում է բարձրաձայն։ Ես ամբոխվեցա, որովհետև իմ բոլոր խոսակցությունքը անտարակույս պիտի լսած լիներ այդ անպարկեշտ մարդը։ Վեր ելա պարսպի վերա, կամելով տեսանել թե ո՛վ էր այն, և ահա ոչ ոք չկար... բայց... արդարացի կասկած ունիմ դրացուս վերա, որի հետ անցյալները կռվել էի մի մսրահավի համար։

— Գնալով անկողին մտածեցի հոգ տանել և մեր կատարելի խնջույքի վերա, որովհետև երջանկություն ասացյալը ոչինչ հարգ ու արժանավորություն չունի, եթե փակվում է միայն մի մարդու մեջ, և եթե այդ մարդը չէ կարող ուրիշները ևս հաղորդել նորան։ Գիշերը, երազում տեսա իմ հավերժահարսը, որ, մի բարակ բատիստյա շապիկով, դուրս էր գալիս գետից։ Ջուրը թացացնելով նորա շապիկը շինել էր բոլորովին թափանցիկ, և այդ պատճառով աչքերս վերստին կախարդվեցան նորա գեղեցկութենից...

— Այսօր առավոտ ուղարկեցի քեզ այն տոմսակը, որ ստացար. իսկ ինքս գնացի ախոռ կատարելու իմ վհկական արարողությունը։ Այդ դյությության խորհուրդը այն էր, որ անմաքուր ոգիների միջնորդությամբ կանչեի իմ գեղեցկության գաղափարի ուրվականը, որ անտարակույս պիտի երևեր ինձ, յոթն ջրհորի ջրով լցրած պտուկի մեջ, և հարցանեի նորանից, նորա ո՛վ և ինչ լինելը։

— Քեզ արդեն հայտնի է, որ ես շատ անգամ կատարել եմ և ավելի ծանր գործեր, այս պատճառով ոչինչ տարակույս չունեի իմ հառաջադիմաթյան վերա։ Հանկարծ, մինչ բոլոր արարողությունը կատարած, մեծ և անզովանալի փափագով աչքս ձգում եմ պտուկի վերա, երևում է ինձ մի կերպարանք, որ սատանա լինելու համար, միմիայն կոտոշ չուներ գլխին։ Ես նայում եմ դարձյալ, երևում է նույն կերպարանքը, և ինձ թվեցավ, թե այդ կերպարանքը ժպտում էր... բայց այնպես ահարկու էր նորա տեսիլը, որ մահու սարսափ բերեց վերաս։ Իմ գեղեցիկ օրիորդի ուրվականը կանչելը և այդ հրեշի ինձ երևելը ապացուցանում էր, թե օրիորդը, որի վերա սիրահարված էի, արդարև ադամորդի չէր, որ խայտառակելով իմ թեթևամտությունը, երևել էր ինձ այդ դիվական կերպարանքով, դեռ ևս ծիծաղելով իմ վերա... Այստեղ կորուսի ևս ինձ... գիտեմ միայն, որ ներս վազեցի... բայց թե ի՛նչ էր պատահել այնուհետև, դու պիտո է ինձանից լավ իմանաս, որովհետև ներկա էիր։

Պ. Շաքարյանցը այնպիսի անկեղծ ոգևորությամբ խոսեց այս բաները, որ պ. Մարկոսը շարժվեցավ։ Նորա երեսի մեռելատիպ կերպարանքը, վշտահար աչքերը, դողդոջուն ձայնը և հեկեկանքից ընդհատված կարճ և արագ շնչառությունը — այս բոլորը միանալով կազմում էին արգարև մի տխուր և սրտաշարժ ներդաշնակություն։

Պ. Մարկոսը աշխատելով այս խավար մտածության ամպերը ցրվել յուր բարեկամի գլխից ասաց. — Ես, մտանելով ախոռը, զննեցի քո արարողության համար պատրաստած բաների մնացորդը և տեսա մի ջրով լիք պտուկի հատակում Հուլիա Պոստրանայի պատկերը, որ ձեռքով և բավական կոպիտ նկարած էր. հանեցի և ձգեցի նորան հատակի վերա...

— Ի՞նչ բան ունի այդ հրեշի պատկերը իմ պտուկի մեջ, ո՞ր սատանան ձգել է նորան այստեղ, և մի՞թե ճշմարիտ է այդ, մի՞թե ես երկյուղ կրելով այդ հիմար պատկերից, անկատար թողեցի իմ արարողությունը, որ գուցե հասուցաներ ինձ իմ նպատակիս։

Պ. Շաքարյանցը, այս խոսքերը ասելով, սկսեց երեխայի պես լայ և գլուխը ծեծել ձեռներով։ Նա մտածում էր, որ եթե կիսակատար չթողուր յուր վհկական արարողությունը, ապա երևելու էր նորա հավերժահարսը և ինքը հասանելու յուր փափագելի նպատակին։ Պ. Մարկոսի կարեկցությունը ստացավ մի գործունյա բնավորություն։ Նա մտքումը դնելով անպատճառ գտանել այդ օրիորդը, որի համար խելքը թռուցել էր պ. Շաքարյանցը, խնդրեց սորանից նկարագրել այդ օրիորդը։

Պ. Շաքարյանցը թեև բանաստեղծ չէր, թեև չուներ մի առույգ և կայտառ հոգի, մի կենդանի լեզու, այնուամենայնիվ, այս դիպվածում, այնպես խոսեց, որ, ասես թե, նորա բոլոր շարժողությունքը, դեմքը, աչքերի փայլը, ձայնը, և այլն, և այլն, ամենեքին յուրյանց համար ջոկ-ջոկ լեզու դարձած խոսում էին պ. Շաքարյանցի փոխանակ։ Նա հայտնեց, թե օրիորդը բարձրահասակ է, սպիտակ, մազերը շիկագույն, աչքերը պարզ երկնագույն, շրթունքը կարմիր, որի երեսը նմանեցնում էր թավիշի. իրանը շատ կանոնավոր, կուրծքը կատարելապես կերպարանագործված և պարարտ, իսկ հագուստը վերջին — ամենանոր ձևով, որ կրում էին Փարիզում։ Պ. Շաքարյանցը կարծում էր նույնպես, թե այդ օրիորդը պիտո է գեղեցիկ և սուր ձայն ունենա, նա եզրափակում էր այսպես նորա աղաղակից, որ արձակել էր անտառի մեջ, պ. Շաքարյանցի երևելու ժամանակ։

Պ. Մարկոսը, այս բոլոր նշանները գրելով յուր ծոցի տետրակի մեջ, խոստացավ ամենայն հնար գործ դնել, ամենայն հարց ու խնդիր անտես չառնել, այդ օրիորդը գտանելու համար, եթե միայն կար արդարև մի այդպիսի օրիորդ յուրյանց քաղաքում։

Երբ մի փոքր հանդարտել էր պ. Շաքարյանցը, պ. Մարկոսը խնդրեց մի բաժակ արաղ և մի փոքր նախաճաշիկ։ Նա ասում էր, որ այդ կամրացնե պ. Շաքարյանցի թուլացած զորությունքը։ Արդարև մի րոպե հոդի առնելուց հետո, երկու սրտակից բարեկամների խոսակցությունը ստացավ բոլորովին այլ ուղղություն։ — Այժմ խոսենք մեր խնջույքի մասին,— ասաց պ. Մարկոսը, արաղը խմելուց հետո, ցած դնելով բաժակը։

— Խոսենք, եղբա՛յր, խոսենք,— պատասխանեց պ. Շաքարյանցը մեքենաբար, ցանկանալով մոռանալ անցած գնացածը։

— Քո պատրաստության մեջ ես տեսանում եմ թերությունք,— շարունակեց պ. Մարկոսը,— եզրակացնելով այն ծանոթութենից, որ տվեցիր ինձ այսօր քո կարճառոտ տոմսակով։ Դու մոռացել ես հոգալ, նախ, ռոմ, երկրորդ, անգլիական ճին, երրորդ, կոնյակ, չորրորդ, սարեպտի բալասան, մյուս ինչ որ հոգացել ես, լավ է։ Բայց այսքան պիտո է իմանալ, որ ուրախությունը ուրախություն չէ լինում, եթե նորա շինվածքը, հաստատ պահող հիմքերը չկային, այն չորս տեսակ ըմպելին այնպիսի սյուներ են, որոնց վերա կարելի է ուրախության պալատներ ևս շինել։

— Եղբա՛յր, ների՛ր, մոռացել եմ. մի գուցե այդ բանը վերագրես իմ ժլատությանը. ես իսկույն կհոգամ, և շնորհակալ եմ, որ ասացիր, թեև կարող էի ես ևս միտք բերել, բայց այսպիսի շփոթության մեջ... գուցե մոռանայի ևս։ Շատ ստույգ է, թե ոչինչ բան այնպես հիմնավոր չէ, ինչպես միաբան խորհրդով կատարվածը. և ահա ես իսկույն կհոգամ ինչ որ պակաս է. է՛յ, Սարգի՛ս։

Սարգիսը Շաքարյանցի սպասավորն էր, որ իսկույն երևեցավ յուր պարոնի ձայն տալու վերա։

— Տե՛ս, ի՛նչ է ասում պարոնը,— շարունակեց Շաքարյանցը ծառային, ցույց տալով պ. Մարկոսի վերա,— իսկույն պատրաստիր ինչ որ կհրամայե քեզ։

— Երկու շիշ Յամայկայի լավ ռոմ, երկու շիշ կոնյակ, երկու շիշ անգլիական ճին և երկու շիշ սարեպտի բալասան,— իսկույն կցորդեց պ. Մարկոսը։

Սարգիսը գլուխ տվեց և դուրս գնաց։

Պ. Շաքարյանցը շարունակեց.

— Ուրիշ ի՛նչ այնպիսի բաներ կային, որոնց վերա պիտո է խոսել։

— Դու գրում էիր, թե պիտո է խորհուրդ կատարել, ո՛վին հրավիրել և ո՛վին ոչ,– պատասխանեց պ. Մ արկոսը։

— Այո՛, այդպես։ Ես շինել եմ ահա մի ցուցակ, որի մեջ գրել եմ մեր հրավիրելի բարեկամների և ծանոթների անունները։

— Կարդա՛ տեսանեմ։

Պ. Շաքարյանցը հանեց սեղանի վերայի թղթերի տակից, որ խառնիխուռն ընկած էին, մի թերթ թուղթ և սկսեց կարդալ։ — Ուրեմն բոլորը տասն մարդ,— ասաց պ. Մարկոսը,— մեզանով կլինի տասներկու. առաքելական թիվ է, խորհրդավոր է։ Միայն գիտե՞ս, ես այդ մարդերից մի քանիսին չեմ ճանաչում, իսկ այսպիսի հրավերի ժամանակ, հարկավոր էր որ վերահասու եղած լինեինք դոցա բոլորի բնավորությանը, որովհետև առանց այսպիսի խտրության, հանդիպողին հրավիրել, իմ կարծիքով, հիմարություն է։ Նախ, այն պատճառով, որ մեր խնջույքի մեջ կարող էր մի անախորժ դիպված հառաջանալ, պատճառված որևիցե հիմարութենից. երկրորդ, զանազան խոսակցությունք ծագել, որ ընդդեմ էին մեր ուրախությամբ ոգևորված ընկերության ուղղությանը։ Պատահում են մարդիկ, որ առանց ուշադիր լինելու տեղին, հանգամանքներին և պատշաճին, փիլիսոփայություն է, որ առնում են և այդ կերպով գլխացավություն պատճառելով ներկա գտնված մարդերին, արդեն հերիք պատճառ են դառնում, որ նոցա հոգին ուրախութենից դեպի տրտմություն փոխադրվի: Եվ ճշմարիտը պիտո է ասել, ուրախության մեջ ի՛նչ հարկավոր են ուսումնական խոսակցությունք. մարդը ուրախանալու ժամանակ պիտի մոռանա յուր անձը, յուր որպիսությությունը, յուր շրջակայքը և հանգամանքները, որ ուրախությունը համ տա նորա բերանին։ Խոսքը մեր մեջ մնա, մարդը այդպիսի ժամանակ պիտի մի փոքր անասնանա... կարծեմ, դու ևս ընդդեմ չես այս իմ կարծիքին։

— Քո ասածը զուտ ճշմարտություն է, ի՛նչպես կարելի է ընդդիմանալ նորան, ամենայն ժամանակ ուսումնականություն հա ուսումնականություն անտանելի է, մարդու գլուխ կճաքեցնե. մյուս կողմից ի՛նչ մի մեծ վնաս է, եթե մարդը երբեմն երբեմն անասնանա նույնպես. հավատա՛ ինձ, անասունի կյանքը մեր կյանքից շատ վատ չէ աշխարհի երեսին։

— Դու ևս ճշմարիտ ես խոսում։

— Բացի դորանից, մարդը ինչո՛վ է զանազանվում անասուններից և ի՛նչ բանով գերազանց է քան թե անասունքը, մի՞թե նորանով, որ խելոքները և ուսումնականքը գոռում են, թե մարդը բանականություն ունի, թե նա մի բարոյական էակ է և այլն և այլն. ամենևին ոչ։ Մարդու զանազանությունը և գերազանցությունը անասուններից այն է, որ անասունը խմում է այն ժամանակ միայն, երբ ծարավի է. իսկ մարդը և ծարավի չլինելով կարող է բաժակներ դատարկել։ Անասունը խմում է միայն լոկ ջուր, իսկ մարդը, ցույց տալով յուր մեծությունը և անասուններից գերազանցությունը, խմում է ոգիավոր հեղանյութք, երբեմն 30° և երբեմն ավելի բարձր աստիճանի։ Արի՛, ճշմարիտը խոստովանենք, պ. Մարկոս, մի՞թե մարդը ևս մի տեսակ անասուն չէ. բայց մեր

10 Մ. Նալքանդյան, Երկեր թշնամիքը, այն ուսումնական անվանված հիմարքը, պիտի ասեն, թե մարդը բանական հոգի ունի, մարդը խոսում է և այլն։ Նախ, ո՛վ է տեսել այդ հոգին, մարդու վիզը որ կտրես, ո՞չ ապաքեն այնպես մեռանում է, ինչպես այն սև հավը, որ տեսար ախոռումս․ երկուքի ևս մեռելությունը միևնույն է, երկու դիպվածում ևս մահ, և ո՛չ ոք մինչև այժմ չէ տեսել, մարդու մեռանելու ժամանակ նորա հոգու դուրս գնալը մարմնի միջից։ Երկրորդ, մի՞թե անասունքը բան չեն հասկանում, ապա, թե մարդ ես, վեր ա՛ռ գետնիցը մի քար և տես թե քեզնից ոչ շատ հեռի նստած ճնճղուկը, ագռավը, կամ շունը կսպասե՞ն, որ դու զարկեիր նորանց։ Եվ ի՜նչ տեղից գիտենք, որ այդ անասունքը չեն խոսում միմյանց հետ յուրյանց լեզվով, մեր նոցա լեզուն չհասկանալուց կարելի՞ է եզրափակել նոցա անբանությունը, ոչ ապաքեն մեր խոսածը ևս նոցա համար այնպես անհասկանալի է, որպես նոցանը մեր համար։ Այդ փիլիսոփայությունքը և դիտությունքը խաբեբայությունք են։ Գոնե, իմ կարծիքով, վերին աստիճանի փիլիսոփայությանը այն է, որ մարդու փորը կուշտ լինի, ըմպելիքը առատ, օրը ուրախ, սիրական կինը կողքումը։ Եթե, սոբանից ավելի, կա մի երջանկություն, ասա, ընդունեմ։

- Ինչ որ ճշմարիտ է, ճշմարիտ է. սիրելի Շաքարյանց, ուրեմն համաձայն ես ինձ, որ պիտո էր ընտրություն առնել հրավիրելի մարդերի մեջ։

- Ամենևին համաձայն եմ, և այդ պատճառով ևս խնդրել եմ քեզ իմ մոտ. արի՛ նստենք և կատարենք մեր գործը։

- Շատ բարի, բայց, ինչպես ասացի, այդ մարդերից շատերը անծանոթ են ինձ։ Արդյոք ավելի լավ չէ՞ր լինելու, եթե այդ խորհուրդը կատարեինք պ. Մանթուխյանցի ներկայությամբ․ նա դոցա բոլորին ճանաչում է, և բարեկամ լինելով մեզ, իհարկե ճշմարիտը կասե մեր օգտի համար։

— Հայտնի բան է, այդ լավ էր, բայց ցավը այս է, որ նա հազիվ թե ժամանակ ունենա․ նորա պարապմունքը կներե՞ն արդյոք ժամանակ կորուսանել այս խորհրդակատարության վերա։

— Դա ի՛նչ մի երևելի գործ ունի, ի՛նչ մի արքունի պաշտոնի տեր է, որ չկարողանար բարեկամների համար մի քանի ժամ հետ դնել յուր պարապմունքը։

— Ճշմարի՛տ է, նորա բուն գործը մի երևելի բան չէ, ինչպես քեզ ես հայտնի է, և նա այնպիսի մարդ է, որ ոչ թե մի քանի ժամ, այլև օրեր պատրաստ էր զոհ բերել յուր բարեկամներին․ բայց ի՛նչ առնես, այս րոպեին նա այնպիսի գրության մեջ է, որ ժամանակը շատ թանկ արժե Նորան։ Ես քեզանից գաղտնիք չունիմ — հավելացրեց պ. Շաքարյանցը, բարեկամաբար զարկելով պ. Մարկոսի ուսին,— և հույս ունիմ, որ դու այնքան խորհրդապահ կլինիս, որ ոչ ոքի չասես այն գաղտնիքը, եթե երդում տալով հավատայի քեզ։

— Երեք հարյուր տասն և ութն հայրապետների նզովքը գլխիս լինի, եթե մի մարդու ևս հայտնեմ այդ բանը,— ասաց ջերմ-ջերմ պ. Մարկոսը։

— Լսի՛ր ուրեմն, պ. Մանթուխյանցը շուտով այնպես հարուստ կդառնա, որ Րոթշիլդը կոպեկ չարժե նորա առաջև։

— Ի՛նչ ես խոսում։

— Լսի՛ր, նա պարապում է ալքիմիայով...

— Ի՜նչ ասել է ալքիմիա, խնդրեմ հասկացրու,— վեր առեց շուտով պ. Մարկոսը։

— Դա մի գիտություն է, որ ուսուցանում է հասարակ մետալները, զոր օրինակ, երկաթը, պղինձը, անադը և այլն, ազնվացնել, այսինքն ոսկի և արծաթ փոխարկել նորանց։

— Մի՞թե կարելի է այդպիսի բան։

— Անտարակույս, հարկավոր է միայն լավ ուսանել ալքիմիան։

— Ճշմարի՛տ, առաջին անգամ լսում եմ այդպիսի բան։

— Ապա ի՛նչ էիր կարծում, սիրելիս։ Ալքիմիան քո կարդացած բաների նման չէ. ի՛նչ քո կարդացած, և իմ թալիսմաններին ևս նման չէ. դա մի ջոկ բան է...

— Ի՛նչ տեղից է այդ գիտությունը, և ի՛նչպես ուսել է Պ. Մանթուխյանցը։

— Թե ի՛նչ տեղից է այդ գիտությունը, երկար կլինի պատմել, մանավանդ ես ևս հաստատ չգիտեմ, թեև միանգամ պատմել է ինձ պ. Մանթուխյանցը, իսկ թե ի՛նչպես հասել է նա այդ գիտությանը, այդ բանը մի գաղտնիք է, որ ինձ ևս չէ բացել։

— Տարակույս չկա, որ շատ թե փոքր տեղեկություն ունիս այդ գիտության վերա, գո՛նե այնքան պատմի՛ր ինձ, որքան գիտես, հետո ես ինքս ման կգամ գրքերի մեջ։

— Դու զուր տեղը մի՛ որոնիր քո գրքերի մեջ, ոչինչ գտանելու չե՛ս. իսկ թե շատ խնդրում ես ինձ, ուրեմն ես ցույց կտամ քեզ մի թուղթ, որի վերա գրած է Մանթուխյանցը մի քանի ծանոթությունք ալքիմիայի մասին։ Նա տվեց ինձ այդ թուղթը հավատացնելու համար ինձ, թե կա մի այդպիսի գիտություն և թե շատ խելացի մարդիկ եղած են դորա սպա- սավորք։

— Աստուծո սիրուն, ցույց տուր ինձ այդ թուղթը, ես շատ ուրախ կլինիմ և շատ շնորհակալ, և դորա փոխանակ կտամ քեզ մի գրչագիր աղոթագիրք, որի զորությանը չեն դիմանում ոչ թե հասարակ դևերը, այլև բեհեղզեբուդը, բելիարը և սատանան իսկ։

Պ. Շաքարյանցը վեր կացավ տեղից և գնալով մյուս սենյակը, բացեց պահարանը և սկսեց որոնել։ Նորա պահարանի անկարգությունը անցել էր օսմանյան սուլթանի կանանոցի անկարգութենից, և, ինչպես ասում է ռուսաց առածը, սատանան ոտը կկոտրեր մտանելով այդ անկարգ պահարանի մեջ։ Գրչադիր ախտարքների, ուրբաթագրքերի, կարմիր թանաքով գրված մագաղաթների թիվը համարը չկար, բոլորը խառն ի խուռն ծալված ճնշված, որը առանց երեսի, որի թերթերը ցիրուցան, որը ցեցակեր. մի խոսքով, բաբելոնյան խառնակություն։ Ահա այս պահարանի մեջ սկսեց որոնել Մանթուխյանցի, ալքիմիայի մասին տված, ծանոթաբանությունքը։

Պ. Մարկոսը, մնալով մյուս սենեկում, կամաց, քթի տակից, երգում էր մի մեզեդի։

Պ. Շաքարյանցը երկար որոնելուց հետո գտավ Մանթուխյանցի գրչագիրը և ինքնաբավական կերպով եկավ մյուս սենյակը, ուր պ. Մարկոսը երգում էր յուր մեղեդին։

— Գտա, գտա,— կանչեց Պ. Շաքարյանցը։

— Տնաքանդ, խոսելու ժամանակ չէ, բե՛ր կարդանք,- իսկույն պատասխանեց պ. Մարկոսը։

— Առ, կարդա՛, բայց ձայնով, ես ևս կամիմ լսել, որովհետև մոռացել եմ դորա բովանդակությունը,— ասաց պ. Շաքարյանցը, տալով թուղթը պ. Մարկոսին։

— Այնպես կարդամ, որ հիանաս,– պատասխանեց պ. Մարկոսը ջերմությամբ։ Եվ արդարև նորա անդադար Նարեկ կարդալը շատ ձեռնտու էր եղել նորան ընթերցանության մեջ վարժվելու։

Պ. Շաքարյանցը նստավ յուր բարեկամի մոտ։

Պ. Մարկոսը սկսեց կարդալ։

«ԾԱՆՈԹԱԻԱՆՈԻԹՅՈԻՆ ԱԼՔԻՄԻԱՅԻ ՄԱՍԻՆ, ՔԱՂՎԱԾ ՄԻ ՃԻՆ ԳՐ9ԱՂՐԻՑ։ Այդ գրչագիրը գրված էր Ուռհա քաղաքում հայոց ՌԻԸ թվականին։ Ձեռս երթայ գիրս մնայ, տկար մարմինս ի հող դաոնայ։ Ցիշեցէք միով հայր մեղայիլ զաշխատողս, գներքևեալ ոգիս Աստուծոյ ծառայից ծառայ զՄանթուխեանց։

Ալքիմիայի սկիզբը հայտնի չէ. չէ պիտո որոնել նորան ո՛չ հունաց, ո՛չ եգիպտացոց, ոչ հնդկացոց և ո՛չ չինեացոց մեջ. այս իմաստուն ազգերը չեն մտածել մարմինների վերլուծության վերա։ Պիտո է, որ արաբացիք համարվին ամենահին ալքիմիկոսք, նոցա մեջ միայն այգ գիտության խորհուրդը էր ոսկի շինել ուսուցանել։ Սկիզբը կարծիքի, թե կարելի բան էր զանազան նյութերից ոսկի շինել, նույնքան հին է, որքան ագահությունը դեպի ոսկին։ Հոլլիոս Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ դարու սկզբումը և էնեաս Բլասիուս, հետևյալ դարում, խոսում են այդ գիտության վերա, որպես արդեն բոլորովին հայտնի առարկայի վերա։ Ալքիմիկոսներից ոմանք հաստատում էին, թե յուրյանց գիտության հետքը երևում են եգիպտական քուրմերի սրբազան մատյանների մեջ, և թե եգիպտացոց ձեռքով Վուլկանին նվիրված տաճարը կանգնեցուցած էր ալքիմիայի պատվի համար. ոմանք, թե այդ գիտությունը վեր է քան թե մարդկային խելքը, և թե աստվածակույս կողմից հայտնված է նա մարդերին. նոքա Ադեպտֆ անվանում էին յուրյանց և ամենևին կամք չունեին հաղորդել ուրիշները յուրյանց գաղտնիքին, ասելով, թե սարսափելի տարաբախտություն անպատճառ հասանելու էր նոցա, գաղտնիքը բանալու համար։

Ութերորդ դարու մոտ, ապրել է արաբացոց մեջ Գեբեր կամ Ջեբեր անունով գիտնականը, որ ծնած է Խորասանում. այդ մարդը հեղինակ է ալքիմիայի մասին գրված ամենահին աշխատությունների։ Այդ աշխատութեններից մինի մեջ, որ լատին թարգմանությամբ հայտնի էր անունովս Summa perfections, նա հավաքած ունի այն բոլոր տեղեկությունքը ալքիմիայի մասին, ինչքան եղած էին դոքա մինչև նորա օրը։ Այղ աշխատության խորհուրդը է, բանալ մետալների դեպի ոսկի փոխարկելու գաղտնիքը և գտանել ընդհանուր դեղը — կենսական կաթիլը։ Եվ արդարև Ջեբերը, յուր կարմիր կաթիլը, որ լուծած ոսկի էր, տալիս է որպես մի հնար, կյանքը անորոշ ժամանակով երկարացնելու և մանկության ծաղիկը վերանորոգելու։

Մինը բոլոր հին և նշանավոր ալքիմիկոսներից Եվրոպայումը էր այն սարսափելի կախարդը, որի անունի հետ կապակից է այն հրաշալի «պղնձյա գլխի» հիշատակը,— Ֆրանսիսկյան կարգի աբեղա, Բոճեր Բեքոնը։

Րոճեր Բեքոնը ծնած է Սոմերսետ կոմսության մեջ 1214 թվականին և ուսումն է առած նախ Օքսֆորդում, հետո Փարիզում։ Նորա աշխատությունքը կարդալով չէ կարելի չզարմանալ հեղինակի բաղմահայաց գիտության վերա, հայտնի բան է հաշվի տակ ձգելով նորա դարու անկրթությունը և տգիտությունը, որի մեջ երևել է Բեքոնը։ Նորա Opus majus գործը հաստատում է մեզ, թե մի քանի ալքիմիկոսք կարող են ոսկի շինել և գտել են այն դեղը, որի օգնությամբ կարելի է քանի հարյուր տարիներ ապրել։ Ֆրանսիսկյան կարգի աբեղայքը, նորա նախանձոտ եղբայրակիցքը, դատապարտեցին նորան որպես կախարդ, երևի թե պղնձյա գլխի համար, որ խոսում էր և համարում էր ոչինչ պակաս, քան թե կարող էր մարդը, և խեղճ Րոճեր Բեքոնը յուր դավաճան կարգակիցների ձեռքով ձգվեցավ բանտի մեջ։

Այդ միջոցին ալքիմիայի ասպարիզում փայլում էր մի այլ նշանավոր մարդ, ոչինչ պակաս յուր գիտությամբ քան թե Բեքոնը։ Սա էր Ալբերտոս Բոլստետյանը, կամ Ալբերտոս Մեծը, որ համբաված էր որպես երևելի կախարդ և ծնած է Շվաբիում, 1205 թվականին։ Նա մտավ Դոմինիկյան կրոնավորների կարգը Քյոլն քաղաքում և վերջապես դարձավ Րեգենիսբուրգի եպիսկոպոս։ Սա ևս Բեքոնի նման աշխատում էր այն ամենայն ուսման և գիտության մեջ, որ վերաբերում էին մարդուն, magnus in magia, major in philosophia, maximus in theologia : Շատ են այս մրդու աշխատությունքը, բայց ալքիմիայի մասին երկու։ Առաջինը անվանվում է De Alchymia այստեղ կարգում է քիմիական նյութերի մանրամասնությունքը, որ հայտնի էին յուր ժամանակին, նկարագրում է անոթները, որ գործածության մեջ էին այն միջոցներում, և զանազան փորձեր և նկատողոլթյունք, որ հաջողել էր նորան կատարել։ Երկրորդի առարկան են հանքերը, որ ցույց են տալիս հեղինակի հասուն գիտությունը քարերի, մետալների և աղերի որպիսութեններին։ Ալբերտոսը վարժապետ էր Թովմաս Ակվինացու, որ նույնպես թողել է մի աշխատություն ալքիմիայի մասին, բայց այդ աշխատությունը, նորա բոլոր մյուս աշխատութենների նման պատած է ծածկախոսության մառախուղով։ Այս աստվածաբանի աշխատութենների մեջ աոաջին անգամ տեսնում ենք աստեղահմայության և ալքիմիայի զուգակցությունը։

Ազգային կարծիքը ասում էր, թե Ալբերտոսը ունի մի գերբնական գործակից, որ օգնում էր նորան աշխատության մեջ, այլև հաղթելու այն բոլոր դժվարութեններին, որոնց հանդիպում էր նա։ Ալբերտոսը մի անգամ ճաշի խնդրեց յուր մոտ մի հոլանդացի կոմս։ Յուր երևելի հյուրը ավելի պատվասիրելու համար հրամայեց նա սեղան դնել այգում. եղանակը ձմեռն էր։ Հայտնի բան է, որ կոմսը և նորա մարդիկը զարմացան ալքիմիկոսի այս գործողության վերա, ըստ որում գետնի երեսին ընկած էր մի քանի ոտնաչափ ձյուն։ Բայց Ալբերտոսը սեղան նստած չնստած, անհայտացավ ձյունը, մի ախորժ ջերմություն փոխանակեց անհամբույր ցուրտը, ծառերը զգեցան կանաչ, ծաղիկները անուշահոտությամբ լցուցին օդը, և անհամար բազմություն ուրախ թռչունների սկսեցին զրուցել կանաչ ճյուղերի վերա։ Այս զմայլանքը շարունակվեցավ ամբողջ ճաշի ժամանակ․ բայց գինու վերջին բաժակը խմելով, իսկույն անհետացավ ամառը, և ցուրտը դարձյալ փչեց յուր բոլոր աոաջին խստությամբ։

Երկար ժամանակ, բացի Բենեդիկտյան կարգի Բասիլիոս Վալենտին աբեղայից, որ Գերմանիայի էրֆուրդ քաղաքում ծնած էր 1394-ին, չերևեցավ մի օրինավոր ալքիմիկոս, թեև շատ կային աննշան մարդիկ, որ պարապում էին այդ գիտությամբ։ Այս մարդերից մինը, հատկապես Հովհան դը Մեոն (Jean de Meun), վարդի պատմության հեղինակը, մի քանի ոտանավորների մեջ ցույց էր տվել փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը, առանց հայտնելու շահաստացության ցանկություն։ Պիտո է նույնպես հիշել այստեղ և Նիկոլայոս Ֆլամելը, որ շատ խոսքերի պատճառ է եղել յուր կյանքի մասին։ Ազգը ասում էր թե նա գտանելով փիլիսոփայական քարը, տեր էր դարձել անհամար հարստության, որոնց մի մասը գործ է դրել տներ և մինչև անգամ եկեղեցիք շինելու համար, և մեռած ձևանալով, յուր կնոջ հետ միասին, գնացել է մի հեռավոր աշխարհ և անմահանալով այնտեղ թագավորում էր անսպառելի գանձերի վերա։

1527 թվականը մի մեծ տարեգլուխ է ալքիմիայի համար։ Առաջին ամբիոնը դասախոսության հիմնվեցավ Բազըլ քաղաքում և Թեոֆրաստ Պարացելսոսը հրավիրվեցավ ունել այդ ամբիոնը։ Այս գերօրինակ մարդը ծնած է 1493 թվականին Ցյուրիխ քաղաքի մոտ։ Նորա հայրը, որպես բժիշկ ուսուց նորան ֆիզիկա և խիրուրգիա, բայց ալքիմիան սիրական գիտությունն էր երիտասարդ Պարացելսոսի. նա ուսավ այդ գիտությունը նախ Տրիթեմիոս Մանհեյմյան աբեղայի մոտ, հետո Սիգիսմունդ Ֆուգերոսի մոտ։ Պարացելսոսը պարապում էր որոնելով ընդհանուր դեղը և անորոշ ժամանակով կյանք երկարացնելու հնարը։ Յուր աշխատութենների մեջ նա մեծ զանազանություն է դնում ընդհանուր դեղի, рапасеа, և կենսական կաթիլի մեջ։ Յուր նպատակին հասնելու համար, նա կատարեց շատ փորձեր. Բայց,— ասում է Պարացելսոսը,— ես դեռ շատ հառաջ գիտեի փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը, որ ուսել էի Կոստանդնուպոլսում, գտանվելով ռուսաց թագավորի որդու (?), որ դեսպան էր այդ մայրաքաղաքում, պաշտոնյաների կարգում։

Մի զարմանալի հանգամանք հասուցել է դորան այդ պաավին։ Նա այց ելանելով եվրոպական համալսարանների մեծ մասին, գերի ընկել էր թաթարների ձեռք և արձակվելով դեպի Ռուսիա, ներկայացել էր թագավորին, երևի թե Վասիլիոս չորրորդին, որ յուր որդու հետ ուղարկել էր նորան Կոստանդնոլպոլիս։

Պարացելսոսը երկար ժամանակ չմնաց որպես ուսումնապետ ալքիմիայի։ Մի օտարոտի անցք պատճառ դարձավ, որ նա հրաժարվի այդ պաշտոնից։ Նա, ուսուցանելով ալքիմիա, պարապում էր և գործական բժշկությամբ։ Միանգամ հրավիրեցին նորան գնալ մի վտանգավոր ցավով հիվանդ աբեղայի մոտ։ Պարացելսոսը, հառաջ քան թե սկսած էր գործ դնել յուր բժշկությունը, հարկավոր համարեց պայման կապել յուր աշխատության համար ստանալու վարձի մասին։ Աբեղան խոստացավ 100 գուլդն, եթե միայն առողջանա։ Պարացելսոսը պատրաստեց օփյումից երեք հատադեղ և քսան և չորս ժամի մեջ առողջացրեց հիվանդ աբեղան։ Առողջացած աբեղան համարեց, թե խոստացած արծաթը շատ մեծ էր, համեմատելով Պարացելսոսի կարճաժամանակյա բժշկագործությանը, ուստի և հրաժարվեցավ հատուցանելուց։

Բացվեցավ մի դատաստանական վեճ. գործը հանձնվեցավ վերջապես բժիշկների քննության և վերահասության, որոնք վճռեցին, թե հերիք է մի շատ չափավոր վարձատրություն, որովհետև հիվանդը խիստ կարճ միջոցում առողջացել էր։ Պարացելսոսը կորուսանելով այս վեճը, ցույց տվեց դատաստանի մեջ յուր արհամարհանքը այդպիսի անիրավ վճռահատության վերա. այս բանը պատճառ տվեց նորա ընդդեմ մի մեծ թշնամություն հառաձանալու, որ և ապա հարկադրեց նորան հեռանալ Բազըլից։ Նա զրկված ամենայն օգնութենից, ման եկավ շատ քաղաքներ, հետո հասանելով վերջին աղքատության, 1541 թվականի սեպտեմբերին վախճանվեցավ Ստրասբուրգ քաղաքում։ Այս մեծ ալքիմիկոսը սաստիկ անձնատուր էր արբեցության, և շատերը ասում են, թե նա զոհ գնաց յուր նախանձորդների վրեժխնդրությանը, որոնք մի խնջույքի մեջ դեղել էին նորան։

1703 թվականին. երևեցավ Անգլիայում մի մեծ ալքիմիկոս-բժշկության վարդապետ, Պրայս անունով (Price): Այս բժիշկը պատրաստում էր փոշիներ, սպիտակ և կարմիր, և դոցա միջնորդությամբ, կամեցածի պես, ժիպակը փոխարկում էր երբեմն ոսկի և երբեմն արծաթ։ Նա յոթն անգամ հրապարակական փորձեր փորձեց, մինչ ներկա էր մի մեծ բազմություն ժողովրդի։ Թագավորական հասարակությունը, որ հատաջուց շատ սառն աչքով նայում էր այս փորձերի վերա, հարկ համարեց, որովհետև վարդապետ Պրայսը անդամ էր այդ հասարակության, մի առանձին ժողով կարգել, ոսկեգործության հնարները և եղանակները քննելու համար: Երբ հարկադրեցին Պրայսին փորձ կատարել ժողովի անդամների առաջև, նա պատասխանեց, թե չունի այլևս այն փոշիները, առանց որոնց անհնար էր, բացի սորանից մեջ բերեց մի քանի այլ պատճառք։ Ժողովը ժամանակ տվեց նորան փոշիներ պատրաստելու համար, և հետևյալ տարումը պիտի վճռվեր նորա գաղտնիքի գործը, բայց ալքիմիկոսը չկամենալով հայտնել յուր գաղտնիքը, մահադեղ ընդունելով մեռավ։

Բացի այս երևելի մարդերից ուրիշ շատերը պարապած են այս գիտութենով, բայց ցույց տալու համար թե ուշադրության արժանի էր այս ուսումը, հերիք համարվում է այս հարևանցի գծագրությունը։ Այժմ անցանենք համառոտապես դնել այստեղ ալքիմիայի տեսությունը, թե նա ի՛նչ հիման վերա կարելի է համարում ոսկեգործությունը, և թե ի՛նչ հնարներ ունի այդ մասին։

Ջեբերի տեսությունը այսպես է, թե բոլոր մետաղները բաղկացած են ժիպակից և շատ կամ փոքր մաքուր ծծումբից (բացի այս երկու տարրական մարմիններից Ջեբերը խոստովանում էր և մի երրորդ մարմին— մկնղեղը). այսպես տեսանելով բոլոր մետալները, ուրեմն և ոսկին, ապա հարկավոր էր փորձել և իմանալ, թե այս մարմիններից որքան և ինչչափով գտանվում են ոսկու մեջ, կամ մյուս հասարակ մետալների մեջ. հասկանալով այս բանը, մյուս մետալների բաղադրական մասները հավասարելով ոսկու բաղադրական մասներին, անտարակույս անագը, պղինձը, երկաթը և մյուսները փոխարկվելու էին դեպի ոսկի։ Այս փորձերի մեջ ներգործողքը էին զանազան աղեր, պաղլեղ, արջասպ, ապակի, բուռա, քացախ և կրակ։

Ջեբերի ժամանակից սկսած մինչև երկու հարյուր տարի հետո, ալքիմիան, անդադար մշակվելով, փոխեց յուր տեսությունը և դարձավ այսպես. որովհետև ոսկու բաղկացուցիչ մասները շատ կամ սակավ գտանվում են մյուս բոլոր մետալների մեջ, և որովհետև սաստիկ խառնված լինելով պահանջում են մի ամենազուտ մաքրողություն, այդ պատճառով կրակը է մի մեծ ներգործող, որի կարողությունը անսահման է։ Ոչինչ չէ հառաջանում առանց նորան. իսկ նորանով ամենայն բան կարելի է։

Կրակի օգնությամբ, հանքերը հողային վիճակից հեշտությամբ կարող են հեղափոխվիլ դեպի մետալ, իսկ կերպարանափոխությունը, որ գործվում է նոցա մեջ կրակի ազդեցութենից, է մի ապացույց, թե այդ մետալները կարող են առավել ևս կատարելագործվիլ։ Ալքիմիկոսք կարծում են, թե կրակի միջնորդությամբ, ամենախոշոր մետալները կարելի է հեղափոխել դեպի լավ, այսինքն դեպի ոսկի։

Այս համառոտ ծանոթաբանությունը քաղված է վերոհիշյալ գրչագրից այն դիտավորությամբ, որ չհասկացող մարդիկ ծաղր չառնեն մեր գիտությունը:

Մեղապարտ ծառա Քրիստոսի՝ ՄԱՆԹՈՒԽՑԱՆՑ

— Մե՜ծ աստված,— բացականչեց պ. Մարկոսը, ավարտելով թղթի կարդալը,— ալս ի՛նչ բաներ են... և զխորհուրդս քո ո՛ գիտաց... որպէս զի մեծ են գործք քո, տէր...

— Ապա, պ. Մարկոս, այսպիսի բաներ կան աշխարհի երեսին։

— Բայց ասացեք խնդրեմ,— շարունակեց պ. Մարկոսը,— եթե Մանթուխյանցը այդպես սաստիկ պարապած է, ասել է, թե նա խնջույքում ևս չէ կարող գտանվիլ։

— Ինչու՛ համար, ես հույս ունիմ, որ նա մինչև էգուց բանը ավարտած կլինի։ Երեկի երեկոյին եկել էր իմ մոտ, որ ածուխ գնելու համար կես մանեթ արծաթ խնդրե։ Այդ միջոցին ասաց ինձ, թե փոքր է մնացել նպատակին հասանելու համար, որովհետև արդեն յոթանասուն հինգ փորձ կատարել է, իրյար հետ միավորելով զանազան մետալներ, զանազան չափերով. բոլոր փորձերը բաղկանում են յոթանասուն և յոթն փորձից, ուրեմն մնացել են երկու փորձք, որ անտարակույս կկատարե այսօր, կամ էգուց առավոտ և էվերջացնե բանը։ Դժվարը յոթանասուն հինգ փորձն էր, որ կատարել է, երկու փորձը ի՛նչ բան է նորա համար։

— Ինչու համար քեզանից խնդրում էր կես մանեթ ածուխ գնելու համար, մի՛թե ինքը չունի՞ այդչափ կարողություն,- հարց արեց պ. Մարկոսը:

— Նա մոտ երկու հազար մանեթ արծաթ ուներ, բայց այդ բոլորը պահեց ալքիմիային զանազան նյութեր գներով։ Այս վերջին երեք ամսումը զանազան ժամանակ ինձանից է ստանում հարկավոր արծաթը, ես արդեն տվել եմ նորան մոտ իբր երեք հարյուր մանեթ. երեք հազար ևս կհավատամ, ի՛նչ բան է այդ, մանավանդ այնպիսի մարդու համար, որ այսօր էգուց դառնալու է աշխարհի հարստության տեր։

— Ես տեսանում եմ, որ դու մի ընկերության նման բան ունիս նորա հետ. աստված տա, աստված տա, ես ուրախ եմ, հարստացի՛ր, եղբայր, և դու, քո նման մարդը, խելացի, հասուն դատողությամբ, անպակաս լինի մեր ազգից... բայց թե գլուխ գա ձեր բանը, չասե՞ս, մի նոր խնջույք այլևս կկատարենք։

— Ի՞նչ մին, ի՞նչ տասը... խելոք, ես քո համար շամպայնից վաննա (բազանիս) կշինեմ, որ յվացվիս. այն ժամանակ ի՞նչ րան է մեր համար արծաթը։ Նորան այն ժամանակ ծանր է դուրս գալ գրպանից, եթե ճարել ես ճակատիդ դառը քրտինքով, եթե նորան հավաքելու համար կոտրել ես մեջքիդ օղը. բայց եթե ունեիր մի գիտություն, որ հրամայում էր պղնձին կամ երկաթին ոսկի փոխվիլ, և անշունչ մետալը հնազանդվում էր քո իշխանական հրամանին, այն ժամանակ ի՛նչ հարգ ոսկուն կամ արծաթին։ Թո՛ղ ուրիշները որոնեն նորան Ուրալյան սարերում, Բրազիլիայի և Կալիֆորնիայի մեջ, մեք Մանթուխյանցի քուրայից կստանանք նորան,– պատասխանեց պ. Շաքարյանցը ինքնաբավական կերպով։

Այս խոսքերից հետո, լցրեց նա ծխամանը թաբաքով։ Պ. Մարկոսը ևս, հետևելով պ. Շաքարյանցի օրինակին, սկսեց ծխել թուրքի թաբաքը և, արձակելով ծուխի օղեր, որ շատ հաջողակությամբ բաց էր թողնում բերանից, թվում էր, թե ընկնում է մտածողության մեջ։ Մինչդեռ սոքա զբաղված էին, և ահա սենեկի դուռերը բացվեցան հանկարծ և շեմքի վերա երևեցավ քիթը բերանը մրոտ մի մարդ։ Նորա հին սերտուկը շատ տեղ ծակոտված էր կրակի կայծերից, ձեռները, գործ ունենալով միշտ ջերմ մետալների հետ, կոշտացած էին բոլորովին և ճաքճքված, և այդ ճեղքվածքը, լցված լինելով ածուխի և այլ կեղտերի փոշիներով, կազմում էին զանազան ուղղութենով սև գծեր։

Նորա ալեխառն մազերը համարյա թե դեղնած էին բոլորովին և այդ անկանոն գունափոխությունը մազերի, երևի թե, պատճառված էր զանազան քիմիական շոգիների աղդեցութենից, որպիսի էին խլոռից բաղկացած աղերի շոգիքը, որոնք մեծ ազդեցություն ունին ներկանյութի (pigmentum) վերա։ Երեսի գծագրությունը բավական անկանոն, խոր ներս ընկած աչքերը, յուրյանց անսովոր փայլողությամբ, հաստատում էին նորա հոգու անհանգիստ բնավորությունը։ Ճակատը ճաղատացած, ինչպես թվում է, ժիպակեղեն բաղադրութենների շոգիներից, քիթը մեծ (թեև յուրաքանչյուր ոք մեզանից, որպես հայ, տեզիք չունի գանգատելու քթի փոքրության վերա), որի ծայրը բուի կտուցի նման կեռացած դեպի վերին շրթունքը, համարյա թե ծածկվում էր թավ ընչացքի մեջ, որ նույնպես դեղնած էր։ Երեսը ընդհանրապես դեղին, բայց այտերի վերին մասները մույգ կարմիր։ Այդ կարմրության մասին այսպես է մեր կարծիքը, թե պիտո է, որ այդ մարդը շատ կանգնած լիներ կրակի առաջև, որովհետև այդպիսիների երեսը մեծ մասնով հատկանում է թշերի վերին մասների մույգ կարմրությամբ։ Զարմանք չէ. երեսի այդ մասը զրկված լինելով մազերից, առավել ենթարկվում է ջերմության ազդեցությանը, որ գրգռելով կաշին, պատճառ է տալիս արյունի ավելորդ հավաքվելուն։ Արյունը անդադար և սովորականից դուրս առատությամբ մտանելով այդ մազի նման երակների մեջ, լայնացնում է նորանց, այս ընդլայնողությանը ձեռնտու է լինում և ջերմությունը. այս կերպով այդ երակները ավելի մեծ մակերևույթ ստանալով դուրս են փայլեցնում յուրյանց գույնը երեսի վերա։ Ինչևիցե. այդ պարոնը կլիներ այսպես 55 տարեկան

— Բարո՛վ, բարո՛վ, պ. Մանթուխյանց. այս ո՞ր քամին փչեց քեզ մեր մոտ, այս րոպեիս խոսում էինք քո մասին։ Մ. Մարկոսը խնդրում էր ինձանից, որ յուր հետ միասին գայի քո մոտ, բայց ես իմանալով քո ժամանակի սակավությունը, հրաժարվեցա, որովհետև անտարակույս պիտի նեղություն պատճառեի քեզ. խնդրեմ, հրամայեցեք նստեցեք, շատ ուրախ եմ։

— Բարով,— Մանթուխյանցը, դառնալով դեպի պ. Մարկոսը, և քարշելով մի աթոռ, նստավ սեղանի մոտ։

— ճշմարիտը պիտո է ասել, այսօր շատ վաստակած եմ... —

— Ի՛նչպես վերջացավ բանը, հաջո՛ղ, թե անհաջող։

Պ. Մանթուխյանցը խոսքերով չպատասխանեց այս հարցմունքին, աչքով միայն ստորասաբար նշանացի արեց. նորա ինքնաբավականությունը երևեցավ և դեմքի ուրախ ցուցակության մեջ, որ համարյա թե գտնվում էր մի ջերմախտական-ցնցողական վիճակում։ Նա չէր կարող բառերով հայտնել յուր ուրախությունը և հաջողությունը, որովհետև երրորդ մարդ կար այնտեղ, որից թաքուն էր, գոնե համարում էր թաքուն, այդ բանը։

— Ճշմարիտը պիտո է ասել, այսօր շատ վաստակած եմ,— կրկնեց պ. Մանթուխյանցը,— մի բաժակ արաղ արժե՛ որ խմեմ. ասում են, թե «ծերաց գավազան» է երկար աշխատութենից հետո։

— Հրամայեցե՛ք, անուշ արեցեք։

Այս ասելով պ. Շաքարյանցը լցրեց արաղը մի բաժակի մեջ և տվեց Մանթուխյանցին։ Պ. Մանթուխյանցը, բաժակը ձեռք առած չառած, կարդաց տակի գրերը...

— Չկամի՞ք ծխել,— հարց արեց պ. Շաքարյանցը։

— Ի՞նչ է հարցանում այս մարդը, երկնքից ի՞նչ է թափվել երկրի վերա, որ սա չէ ընդունել։

Թաբաք ծխողները դարձան երեք հոգի. ծխով լցվել էր ամբողջ տունը, ծխողքը հազիվ հազ տեսանում էին միմյանց. պ. Շաքարյանցի սենյակը դարձել էր մի մաքրատուն։ Մի քանի վայրկենից հետո, այս երեք մարդիկը, ամենայն ծանրությամբ սկսեցին ընտրություն առնել մարդերի, որ հրավիրելու էին յուրյանց խնջույքին մասնակից լինելու համար։
Ե

— Ի՞նչ մարդիկ միտք ունիք հրավիրել,— հարց արեց Մանթուխյանցը:

— Ահա ցուցակը,— պատասխանեց պ. Շաքարյանցը:

Մանթուխյանցք վեր առավ ցուցակը և հարևանցի նայելով նորա վերա ասաց,— Չե՞ք հրավիրելու այն մարդուն, որ նոր եկել է այստեղ և որ ամենուրեք գտանվում է, ի՜նչպես է նորա անունը...

— Ո՜ր մարդը,— կրկնեցին բարեկամքը միաբերան։

— Սատանայական մոռացել եմ... ա՜հ... այնպես է, այնպես, Կոմս էմմանոլել...

— Որ սիրուն քո՞ւյր ունի,— ասաց պ. Մարկոսը։

Շաքարյանցը աչքերը չորս բացեց սիրուն քվեր անուն լսածի պես։

— Այն նորա քռւյրը չէ,— շարունակեց Մանթուխյանցը.— եթե այն օրիորդի համար եք ասում, որ միշտ պատահում է նորա տնումն. բայց այսքան պիտի իմանալ, որ շատ օրիորդքը մուտ և ել ունին նորա տան մեջ, և այդ օրիորդքը թատրոնախաղ աղջիկներ են մեծ մասնով։

Պ. Մարկոսը, որ, ինչպես հայտնի է ընթերցողին, մի փոքր հառաջ խոսք էր տվել պ. Շաքարյանցին, ոչինչ հարցախնդիր անտես չառնել, ամենայն կերպ հնար գործ դնել նորա սիրական օրիորդը որոնելու համար, մեծ ախորժանքով լսեց թատրոնական աղջիկների Կոմս էմմանուելի մոտ երթևեկություն ունենալու պատմությունը։ Նա, ինչպես համարում էր ինքը յուրյան, որպես բարակ քաղաքագետ, մտքումը դրեց անպատճառ ծանոթանալ Կոմսի հետ, որպեսզի հետո կարողանա նորա միջնորդությամբ ծանոթանալ և թատրոնական աղջիկների հետ։

— Եթե արժանի է, հրավիրենք նորան ևս,— հավելացրեց պ. Շաքարյանցը,— ես ծանոթ չլինելով, չէի նշանակել։

— Կհրավիրես, ծանոթ կլինի կերթա,— իսկույն պատասխանեց պ. Մարկոսը։

— Ինչ բաներ եք խոսում. ես շատ ուրախ եմ, որ չկա նորա անունը. և եթե դուք հրավիրելու միտք ունենայիք, ես անտարակույս պիտի խորհուրդ տայի ձեզ հրաժարվիլ այդ մտքից,— ասաց Մանթուխյանցը։

— Ինչո՜վ համար, եթե ամենեքյան հրավիրում են նորան,— խոսեց Շաքարյանցը։

— Նորա համար...— պատասխանեց Մանթուխյանցը,— նորա համար, որ նա մի անտանելի մարդ է։

— Ինչո՜վ,— հարց արեցին բարեկամքը։

— Ամենայն բանով... նա խելագա՜ր է... վկա՜ է աստված, խելագար է։ Հավատացեք ինձ, մի մարդ չկա, որին հավաներ այդ պարոնը, նորա աչքումը ամենեքյան հիմար են, ամենեքյան օբսկուրանտ, ամենեքյան եղվիտ... ի՜նչ ասել է, աստված միմիայն Կոմս էմմանուելին է խելացի ստեղծեր: Շատ բարի, թեև այդպես չէ, բայց ասենք, թե խելացի է մի փոքր, բայց բնակվելով անխելների և տգետների հետ ո՞չ ապաքեն պարտական էր գո՜նե պատշաճի ընդդեմ չներգործելով, ինքը ևս անխելանալ և հիմարանալ։ Առածը ասում է, եթե մի քաղաքում բնակվող մարզիկը միականի են, դու ևս, մտանելով այդ քաղաքը, պարտական ես մի աչքդ հանել, որ հավասարվիս ուրիշներին։ Բայց կոմս էմմանուել ասած մարդդ այնպես չէ, ամբողջ քաղաքի, ամբողջ ազգի սովորութեններին և հասկացողությանը ընդդեմ պատերազմ է բացում. չէ խնայում ոչ ոքին, ամենի ճակատին զարկում է. ասացեք այժմ, խելացի՞ մարդու գործ է այդ։ Խելացի մարդը հարգում է ուրիշները և եթե մի բարձրաստիճան կամ հարուստ մարդ, որ հարգելի էր հասարակության աչքում, ասե թե այսօր ամսի քառասուն և հինգն է, նա պիտո է համաձայնի, ով չգիտե, որ ամսի քառասուն և հինգը չէ կարող լինել, բայց մեջտեղում քաղաքավարություն կա. մեր կարծիքով, այսպես պարտական է ներգործել խելացի մարդը։ Կոմս էմմանուելը ոչ թե չէ ընթանում այսպես, այլ յուր տարապայման համարձակախոսությամբ ազգի պակասութենների վերա, կամ ազգին հարգելի մարգերի վերա, թեև վաղուց մեռած էին նոքա, զզվեցուցել է ժողովուրդը այնպես, որ ոչ ոք չկամի լսել նորա խոսակցությունը։ Չէ՜, եղբա՜յր, նա մեր ընկեր մարդ չէ, հեռի մնանք այդպիսիներից, որոնք մարդ խայտառակելը շինել են յուրյանց կյանքի և գոյության խորհուրդ։

Այս խոսքերը սաստիկ տպավորություն գործեցին պ. Մարկոսի վերա և, վշտացնելով նորա անձնասիրությունը, որովհետև նորան ևս հավանելու չէր Կոմս էմմանուելը, թշնամական ուղղություն տվեցին դեպի սա։ Զարմանք բան է. շատ անգամ պատահում է, որ մեզանից յուրաքանչյուրը տանում է շատ անծանոթ և անտես թշնամիք, ես ոչինչ վնաս հասուցած չեմ Մարկոսին, բայց Կիրակոսը անգործութենից ստիպվելով և իմ անձնավորությունը յուր դատարկաբանության համար նյութ շինելով, կամ, ավելի լավ ասել, կերակուր տալով բամբասանքի և նախանձու օձին, որ վաղուց նստել է նորա փորի մեջ, վատաբանում է ինձ։ Մարկոսը, որ չէ ճանաչում ինձ, որ չգիտե իմ գործերը, իմ սիրտը, իմ հոգին և ուղղությունը, որին մի մազի չափ վնաս չեմ տվել, որի հետ ոչինչ ունիմ հասարակաց, դառնում է իմ թշնամին, ինձ բամբասող և վատաբանող։ Մի՜թե կարելի՜ է այս, ո՜չ ապաքեն Մարկոսը և Կիրակոսը քրիստոնյայք են։ Եվ ի՜նչպես քրիստոնյայք. ուրբաթի, չորեքշաբթի, և շաբաթական պահքերը, այլև մեծ պահքը պահում են ամբողջ, երեկա առավոտ եկեղեցի են գնում, տարին մի քանի անգամ պատարագ և մատաղ են առնում, և եթե տեղը գա, ես լուսավորչական եմ, դա ավետարանական է, ասելով, պատրաստ են միմյանց գլուխ ջարդել։ Բայց չնայելով այս բաների վերա, Մարկոսը և Կիրակոսը չեն խղճահարվում կատարել մի բարոյական սպանություն, և այս բանը գործվում է, այո՜, քրիստոնեության և բարեպաշտության դիմակների տակ։ Քրիստոնեությունը, չարաչար գործ դրված, միշտ պատճառ է եղել անքրիստոնյա բարբարոսութենների, քրիստոնեությունը, այդպիսի երկնային և սուրբ բանը, շատ անպիտան և անարժան մարգերի ձեռքում եղել է դավաճանության և արյունահեղության գործիք։ Շատ ամբարիշտ մարդիկ յուրյանց հանցանքը ծածկել են քրիստոնության վարագույրի տակ։

Պ. Շաքարյանցը, լսելով Մանթուխյանցի կարծիքը Կոմս էմմանուելի մասին, որպես թեթևամիտ մարդ իսկույն համաձայնելով պատասխանեց.— Եթե մի այդպիսի մարդ է Կոմս էմմանուելը, եղբայր, ապա նզովյալ լինի դորա ծնունդը. ինչ հարկավոր է մեզ հրավիրել մի այդպիսի գազան մեր ազգասեր և եղբայրասեր ընկերության մեջ։

— Մի բան ասեմ. մանավանդ նորան պիտո է հրավիրել, որովհետև այդպիսի բնավորության տեր մարդ էր,— ջերմ խոսեց պ. Մարկոսը։

— Այդ ի՜նչ խորհրդով,— հարց արեցին բարեկամքը։

— Ո՜ր տեղում կարելի է խայտառակել մի այդպիսի մարդ, եթե ոչ մի խնջույքի մեջ, մանավանդ եթե այդ խնջույքի հրավիրված անդամքը բոլոր մեր մարդիկ էին,— ասաց պ. Մարկոսը։

— Ի՜նչ մի խայտառակություն է. մեր նորան հրավիրելը արդեն մի մեծ պատիվ էր, որ ցույց էինք տալիս,— շարունակեցին բարեկամքը։

— Սխալվո՜ւմ եք. մեք կհարբեցնենք նորան և հետո կծիծաղենք նորա վերա։ Այդպիսի մարդիկ, որ չխմած ժամանակ այդպիսի թունավոր լեզու ունին, որ վատ առողջության տեր են, հարբելով դառնում են մի թրջած հավ, և այնուհետև մեր ձեռքումն էր նա, կարող ենք ամենայն տեսակ լրբություն առնել,– հառաջ տարավ յուր խոսքը պ. Մարկոսը։

— Գիտե՞ս, որ նա հարբելու էր և դու զգաստ մնալու, որ կարողանայիր քո դիտավորությունդ իրագործել, նա մի ջիլ մարդ է, գուցե քեզանից շատ խմե,— ասաց Մանթուխյանցր:

— Եղբայ՜ր, դու վշտացնում ես ինձ. նա ի՝նչ մարդ է, որ ինձանից շատ խմե։ Ես մինչև այժմ կարծում էի, թե դու փոքր ի շատե ճանաչում էիր ինձ, փոքր ի շատե հարգում էիր ինձ, բայց այժմ հասկացա, որ ես մազի չափ պատիվ չեմ ունեցել քո մոտ: Մի՞թե խա՞ղ է, կամ, կատա՞կ է իմ հետ խմել. ես նորան այն օրը ձգեմ, որ շունը ձեռքից հաց չառնու,— պատասխանեց պ. Մարկոսը մի փոքր վիրավորված Մանթուխյանցի երկբայութենից, որ ցույց էր տվել յուր խմելու վերա,— եթե դուք հրավիրելը հանձն առնուք, խայտառակելը իմ վիզը, կամի՞ք, դաշն բռնենք մի վեդրո արաղով։

— Դուք ինձանից խորհուրդ հարցրեցիք,— ասաց Մանթուխյանցը,— ես հայտնեցի ձեզ իմ սրտի վկայությունը, որպես անկեղծ բարեկամ, թե արժանի էր, որքան կարելի է, հեռի մնալ Կոմս էմմանուել ասած մարդուց, բայց եթե ձեր միտքը հրավիրել է, հրավիրևցեք, ինձ մի մասնավոր վնաս չունի, շատ շատ, մյուս օր պիտի մի ոտանավոր զրե, կամ յուր Հիշատակարանին զոհե իմ պատվասիրությունը, անձնասիրությունը, ինչպես սովոր է, թող ինչ կամի առնե, գլուխը քարը...

Կորչի գնա... մեզ հարկավոր չէ. նորա խունկ ու մոմը պետք չէ, միայն թե մեր եկեղեցին թող չգա։ Ես տեսանել չկամիմ մի այդպիսի ինքնահավան մարդ, որ ողջի վերա ծիծաղում էր,— պատասխանեց Շաքարյանցը։

— Ինչպես էր ծիծաղում, հրապարակով... նզովյալը — լեզուն շինել է օձի լեզու, մի աման արյուն գլխին դրած ման է գալիս, սորա կամ նորա վերա թափելու համար,– կցորդեց շուտով Մանթուխյանցը։

— Ինչպես հաճո է ձեզ,– խաղաղ սրտով ասաց պ. Մարկոսը,— ես շատ դիտավորությունք ունեի... Այս խոսքերը ասելու ժամանակ մի այնպիսի հայացք ձգեց պ. Շաքարյանցի վերա, որ սա հասկացավ, թե պ. Մարկոսի խորհուրդը, ծանոթանալու Կոմս էմմանուելի հետ, է ծանոթանալ նորա սիրուն բարեկամ օրիորդների հետ։

— Ես կամեի մեր խնջույքի մեջ խայտառակել նորան,— շարունակեց պ. Մարկոսը,— ես այնպիսի բաներ հարցանեի, որ բաց մնար նորա բերանը, զոր օրինակ.— Որ ի լերինն այլակերպեալ ցուցեր զքո զօրութիւնդ.- ի՞նչ է ասել, է, թո՜ղ մի մեկներ ինձ։ Նա միանգամայն պիտո է խայտառակվեր անպատասխանի մնալով։

— Ինչպես չէ, կպատասխանե քեզ. եղբա՜յր, նա քո ասած մարգերից չէ և ոչ միայն քո ասած, այլ նա մարդ չէ ընդհանրապես։ Դու կարծում ես, թե նա կխոսե՞ քո հետ, երեսը շուրջ կտա և կհեռանա, մանավանդ եթե մի այդպիսի խնդիր առաջարկես. թող այդ խնդիրը լիներ խելացի և լոգիկական, բայց այդ բոլորը անվանելու է խելագարության և հիմարություն։ Ես, որ խոսում եմ այս բաները, փորձով գիտեմ։ Մի անգամ բնական գիտութենից մի բան հարցրեցի, թեև քաջ գիտեի, որ չգիտեր նա այդ բանը և գիտել ևս չէր կարող, որովհետև ոչ մի դպրոցի մեջ չեն ուսուցանում, բայց նա փոխանակ խոստովանելու յուր տգիտությունը, հրապարակով ծիծաղեցավ իմ վերա: Նա ասաց, թե իմ առարկան միջին դարերում ահա խելքից հանել էր Եվրոպայում մի քանի թեթևա– հավատ մարդիկ, և թե նոր այժմ մի չար բախտով յոթն ութն դարերից հետո հասել էր հայերին։

— Չար բախտո՞վ. ուրեմն չկամի այդ մարդը, որ մեր ազգը ստանա եվրոպական լուսավորություն,— հարց արեց պ. Մարկոսը։

— Սատանան գիտե նորա խորհուրդը, ո՜վ գիտե թե ինչ օձեր նստած կան նորա փորում, նա ասում է թե պիտո է հետևել եվրոպական այժըմյան լուսավորության, և ո՜չ այն լուսավորություն ասված խավարին, որով պատած էր Եվրոպան միջին դարերում։ Չէ իմանում, որ ամենայն հին բան լավ է, չէ իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ լավ է քան թե նորը և փայլունը, ինչպես ամենայն առողջամտությամբ հաստատեց Մեղա Հայաստանի անունով լրագիրը, որ դուրս է տալիս Թիֆլիզում մեր գիտնական, լուսավոր, եվրոպացի և մեծաքանքար Մանդինյանց տեր Ստեփանը։ Չկամի լսել և հասկանալ, թե ինչ որ հնոլմը կար, այժմ չկա. ինչ երևելի փիլիսոփաներ եղած են հունաց մեջ, ի՜նչ ճարտասաններ հռոմայեցոց մեջ. նա ասում է, թե այդ փիլիսոփայքը յուրյանց գիտությամբ, այժմյան ժամանակումս կարող են միայն աշակերտ լինել եվրոպական դպրոցներին,— պատասխանեց Մանթոլխյանցը։

— Ինչպես է ապա նորա կարծիքը գուշակողների մասին, կամ նոցա գործած գերբնական գործերի մասին,— շարունակեց պ. Մարկոսը։

— Հատկապես խոսեցի այդ մասին։ Ասում է, թե այդ իմաստունքը ոչ այլ ինչ էին, եթե ոչ կրթված մարդիկ, յուրյանց հայացքով ավելի վերհամբարձ քան թե խաժամուժ ամբոխը։ Նոքա, այն ժամանակի հայացքով, լավ ուսած լինելով ազգերի ներկա դրությունքը, նոցա հիման վերա գուշակում էին նոցա համար գալոց օրերը։ Արևելյան ազգերը, շատ անձնատուր եղած լինելով երևակայության և ֆանտաստիկական պատկերների, առավել շուտով ընդունում էին մի ճշմարտություն, եթե բնական պատճառներից հառաջացած գործողությունը կամ բնական կերպով կատարվելու իրողությունը մեկնվեր նոցա գերբնական կերպով, կամ դրվեր ֆանտաստիկական շրջանակի մեջ։ Նա ասում է, թե այժմյան երևելի պատմաբանների և քաղաքագետ մարգերի դուշակությունքը ավելի ճշտությամբ կատարվում են, բայց ոչ մինը այդ լուսավոր մարգերից պահանջողություն չունի գուշակողական պատվանուն ստանալու։ Հրաշքների մասին ասում է, թե անհավատ, թյուր, շնացող և չար ազգը միայն նշան կխնդրե. պատճառ, ինքը խելք չունենալով հասկանալ որևիցե ճշմարտություն, այլև հավատ և գիտակցություն չունենալով պահանջում է, որ ճշմարտություն խոսողը մի գերբնական զորություն ցույց տա յուրյանից, որպեսզի տեսանելով նորա կարողությունը հետևաբար կշիռ տա նորա ասածներին կամ ընդունե։ Առհասարակ ստրկության մեջ գոյացած և ստրկության ատմոսֆերայի մեջ աճած մարդը, բացի յուր վզի լուծից և բռնավորի գավազանից ուրիշ բան տեսած չլինելով, մի մարդու պատահելու ժամանակ, երբեք չէ մտածում, որ այդ մարդը ևս յուր նման աստուծո ստեղծած էր, այլ իսկույն ծնարանում է յուր և այդ մարդու մեջ մի թվաբանական հարաբերություն, և պատրաստ է ստրկանալ նորան, եթե նա կարողանա մի զորություն ցույց տալ. նա չունի մի ազնիվ զգացողություն անձնական պատվի մասին, պատճառ, մինչև անձնական պատիվը և անձնասիրությունը չմեռանի, ստրկությունը չէ ծնանում։

— Նա հարց արեց ինձանից, թե փո՞քր բաներ կան բնության օրենքների վերա հառաջացող, որ տգետ և խաժամուժ ամբոխը ամենայն միամտությամբ պատրաստ է ընդունել մի գերբնական բանի տեղ։ Ի՜նչ կասեն այժմ Աֆրիկայի կամ Ամերիկայի վայրենիքը, եթե տեսանեն, որ շոգեշարժ կառքը, առանց մի գրաստի կամ թե մարդու օգնության, որ մինչև այժմ ճանաչել էին աղբյուր հառաջ շարժողության մի տեղից դեպի մի այլ տեղ, վազում է անհավատալի արագությամբ մի օրվա մեջ կատարելով հարյուրավոր մղոններ, կամ թե տեսանեն, որ մի աշխարհից դեպի մյուսը խոսում են երկու րոպեում, էլեքտրամագնիտական հեռագրով: Եթե մի խաբեբա մարդ կամենար օգուտ քաղել այդ ազգերի կուրութենից, հրաշքի տեղ չէ՞ պիտո կարողանար ընդունել տալ այս բաները, որ կատարվում էին բնության օրենքներով։

— Ի՛նչ անզգամ մարդ է դա, ի՜նչ չար լեզու ունի. աստված ագատե,— ասաց Շաքարյանցը։

— Ո՜ր անզգամը խելացնոր չէ. եթե մի մարդ նորա ասածներին նայելու լինի, անտարակույս տաբու մեջ տասն անգամ զատիկ կկատարե: Իմ կարծիքը այս է, որ ինչքան կարելի է պիտո է հեռի մնալ ղորանից. բայց այս մի լոկ կարծիք է իմ կողմից, դուք ազատ եք տնօրինել ինչպես կամիք, պատասխանեց Մանթուխյանցը։

Պ. Շաքարյանցը, որպես տանուտեր, նախագահ հանդիսացավ խորհրդածու ընկերության և բոլորովին բացասաբար վճռեց, որ Կոմս էմմանուելը, այդ հասարակաց խաղաղության վրդովիչը, չհրավիրվի, այլ միայն մնացած մյուսերով, որ դրված էին ցուցակի մեջ, կատարվի յուրյանց խնջույքը: Պ. Մարկոսը խնդրեց հատկացնել խնջույքի օրը. նորան պատասխանեց Շաքարյանցը, թե լինելու է մայիսի 20-ին։

Պ. Մարկոսը, մնաս բարյավ ասելով, դուրս գնաց Շաքարյանցի տանից, թողնելով այնտեղ երկու բարեկամքը։

Զ

Պ. Մարկոսը դուրս եկած չեկած Շաքարյանցի տանից, Մանթուխյանցը, որ մինչև այս րոպես մեծ բռնություն գործ դնելով յուր վերա, վարագուրել էր յուր ուրախությունը, վեր թռավ տեղից, և երկու ձեռքով փաթաթվելով Շաքարյանցի վզին, փոքր մնաց, որ յուր ասիացի քնքշությամբ խեղդեր սորան։

Մի օտարոտի տեսարան էր։ Շաքարյանցը ամենևին ոչինչ տեղեկություն չուներ այս տարօրինակ ուրախության մասին, որ այսպես բարբարոսաբար դուրս էր երեում Մանթուխյանցից. այս պատճառով, ամենայն սառնությամբ հանձն էր առնում Մանթուխյանցի կոպիտ քնքշությունքը։ Դորա փոխանակ, Մանթուխյանցը հասած լինելով վերջապես յուր այսքան տարիներով հղացած ցանկությանը, խելքը թռցնում էր ուրախութենից։ Երկու բարեկամքը ևս բավական ժամանակ մնացին առանց խոսելու։ Այդ միջոցին, նոցա միտք հասկացնող միջնորդը չէր աստվածեղեն խոսքը և բանականությունը, այլ մի տեսակ կատաղի ցնցողական շարժողություն։ Եթե մի օտար մարդ նկատեր հեռվից այս տեսարանը, անտարակույս, կարծելու էր թե մարդիկ չէին սոքա, այլ վայրենի արջեր, որ թավալվում էին սոֆայի վերա, թեպետ մինը նոցանից կարծում էր յուր անձը երևելի դյութ (чародей, կախարդ), իսկ մյուսը երևելի ալքիմիկոս։

Երբ բավական զորություն գործ դնելով երկուքը ևս ուժաթափվեցան, Մանթուխյանցը, ուրախական արտասուք աչքերում և հեկեկանքից ընդհատված ձայնով աղաղակեց.

— Ոսկին ծոցումս է...

Շաքարյանցի ականջին շատ քաղցր եկավ ոսկու ձայնը, վասն որո վերջին անգամ համբուրելով Մանթուխյանցի երեսը, շնորհավորեց նորա հառաջադիմությունը, որ յուրյանը պայմանի զորությամբ, պիտի մեծ ազդեցություն ունենար և Շաքարյանցի կյանքի վերա։

Երկու բարեկամքը ևս մի փոքր հանդարտելով նստած աթոռների վերա, Շաքարյանցը լցրեց արաղը բաժակների մեջ։ Մեծ սիրով բաժակները միմյանց զարկելուց հետո խմեցին։ Բայց Մանթուխյանցը արաղի վերջին ումպը կուլ չտված, սկսեց պատմել, թե ինչ կերպով վերջապես հաջողել էր յուր խորհրդական խառնուրդից ստանալ անարատ ոսկի։

— Վերջին փորձն էր մնացել,— ասաց Մանթուխյանցը, մի կտոր հաց բերանը դնելով,— և ճշմարիտը պիտո է ասել, փոքր մնաց, որ մեղանչեի այս սուրբ գիտության ընդդեմ․ յոթանասուն վեց զուր փորձերը դղրդել էին իմ հույսի և հավատի հաստատությունը, և այդ վերջին փորձը եթե զուր գնար նույնպես, պիտո է գլորեր ինձ հուսահատության ծովը։ Բայց աստված ողորմեցավ երեսիս ջրին։ Վառեցի կրակը, շարեցի քուրայի մեջ զանազան մետալներով լցրած հողեղեն ամանները և սկսեցի փուքսի գործադրությամբ զորացնել կրակը, որով և բարձրացնել ջերմության աստիճանը, որ անպատճառ հարկավոր էր դժվարահալ մետալները հալեցնելու համար։ Բավական չէր միայն նոցա հալվիլը, այլ և հարկավոր էր որ եռ գային, այս պատճառով թողեցի այդ սաստիկ կրակի մեջ իմ պատրաստությունքը, դուրս գնացի արվեստանոցիցս մի փոքր մկնդեղ բերելու, մետալների հետ խառնելու համար։ Բայց երբ վերադարձա դեպի արվեստանոցս, չես կարող երևակայել, թե ինչ աստիճանի հասավ իմ կատաղությունը։ Հողեղեն ամանները ո՜րը ճաքվել էին և որը բոլորովին փշրվել, այնպես, որ ոչինչ նյութ մնացած չէր նոցա մեջ։ Երկաթի գավազանով խառնելով քուրան, հասկացա, որ հալածէին մետալները կրակի տակ քուրայի մեջ, որ նախատեսությամբ հառաջուց պատել էի բարակ մաղած մոխրով։ Հեռացուցի կրակը։ Հալած մետալները, որ խառնվելով միմյանց հետ կազմում էին մի փոքրիկ լճակ, և որի երեսի վերա սերի պես կանգնել էր կապտագույն կեղևը, գրավեցին իմ ուշադրությունը, կանաչ ու կապտագույն բաց կարմիր բարձրանում էր նորանից։ Սիրտս կոտրած էր բոլորովին, որովհետև համարում էի թե զուր է գնացել աշխատությունս, ըստ որում մկնդեղը պակաս էր։ Վերջապես սառեցավ խառնուրդը և կարելի եղավ քննել նորան... ո՜վ, բախտիս, գործողությունը հաջողվել էր այնպես, որ առավել լավ չէր կարելի ցանկանալ...

Այս խոսքերը խոսելով, Մանթուխյանցը հանեց կեղտոտ և հնոտի սերտուկի ծոցից մի սևագույն դեղին մետալի կտոր և դրեց սեղանի վերա։ Բայց նորա սիրտը և հողին այնպես ջերմացած էին այդ մետալի վերա, որ իսկույն հափշտակեց դարձյալ սեղանից և բռնելով ձեռքում զննում էր, չտալով Շաքարյանցի ձեռքը։

— Լա՜վ է, լավ, թող ես ևս տեսանեմ,— ասաց Շաքարյանցը,— դու տեսել ես և դարձյալ կտեսանես։ Բացի դորանից, քո համար մի զարմանալի բան չէ, ո՞ր ապաքեն դու ես դորա արարիչը, ո՞չ ապաքեն էգուց փուդերով կարող ես ստանալ․ թող մի լավ զննեմ դորան։ — Որովհետև իմ աշխատության վաստակն է դա, այդ պատճառով ևս ինձ ավելի քաղցր է նայել դորա վերա, քան թե մի այլ մարդու։ Մի՞թե չգիտես, որ ծնողին ավելի քաղցր է յուր զավակը, քան թե մի օտարին։ Գիտե՞ս, թե ինչքան քրտինք եմ թափել ես, մինչև հասել եմ դորան։

Մանթուխյանցը այս խոսքերը ասելով տվեց մետալը Շաքարյանցին, բայց աչքի հայացքով, ասես թե, հեռվից լափում էր այդ մետալի կտորը։

Շաքարյանցը, սեղանավորի աչքով քննելով մետալը, խոստովանեց նույնպես, թե ոսկի էր այն։— Բայց մի բանի վերա շատ զարմանում եմ,— ասաց նա,— ինչպես է, որ առանց մկնդեղի ստացվել է։ Ո՞չ ապաքեն ուրիշ անգամ, սույն իսկ նյութերով որ այժմ բաղկացնում են այս մետալը, փորձ արել էիր, ինչո՞ւ ապա այն ժամանակ չհաջողվեցավ ու այժմ այսպես..․

— Է՜հ, ինչ առնենք, եթե փորձը չհաջողվեցավ այն ժամանակ, միթե դատապարտվեցա՞ն այդ նյութերը երբեք չհաջողվելու։ Դու փոխանակ ուրախանալու, տրտմում ես...,— ասաց Մանթուխյանցը տհաճությամբ։

— Չեմ տրտմում,— բացականչեց Շաքարյանցը,— միայն․․․

— Գուցե կասկածում ես, կամ երկբայություն ունիս այդ մետալի արդարև ոսկի լինելու մասին․ եթե կամիս, տար ոսկերիչների մոտ, նոքա կվկայեն քեզ, որ ստուգապես ոսկի էր։

— Ոսկի եղածը ոսկի է, խոսք չկա...

— Ուրեմն ինչ։ Այդ պրծած բան է. այժմ ցնծանք և ուրախանանք։ Թող պարծենա Անգլիան յուր հարստությամբ, թող և Ուրալյան սառցագլուխ սարերը ուռչին յուրյանց մեջ, թե ոսկու մայր էին։ Կեցցե՜ գիտություն, կեցցե՜ աշխատություն։ Ասացի, այս վերջացած բա՜ն է, այժմ մտածենք խնջույքի վերա։

— Խնջույքի վերա ի՜նչ մտածելու բան կա, այնպես խնջույք կարելի է առնել, որ աշխարհը զարմանա։ Շամպայն ասածդ հեղեղի պես կթափեմ, կբանամ քսակիս բերանը, թո՜ղ մեր Սարգիսը դիմանա միայն խցանը բանալով․ բայց բանը այդ չէ, մեք ուրիշ մտածելիք ունինք։

— Օրհնած, մտածելուց գլուխներս ճաքեցավ, փոքր մնաց, որ գլխիս ուղեղը հոտի, թող մի փոքր հանգստանանք, ուրախանանք։

— Բայց լսի՜ր, իմ ասած մտածելիքը զվարճալի բաներ են, և կարծեմ, որ դու ևս հեռի չմնաս այդ բաներից, անտարակույս քո հոժարությունը ևս հարկավոր է, այստեղ ես համարյա թե ոչինչ եմ։

— Ի՜նչ բաներ են ապա,— հարց արեց Մանթուխյանցը։

— Ոսկին, որ առաջին անգամ այդքան փոքր շինեցիր, երկրորդ անգամը շատ պիտի շինես, այնպես չէ՞։ — Անտարակույս․ այս մի փորձ էր, և ես հավաստի չլինելով հաջողության մասին, խնայաբար գործ էի դնում միշտ նյութերը, որ թեև թեթևագին բաներ են, այնուամենայնիվ իմ պես մարդու համար, ինչպես էի մինչև ներկա րոպես, այդ փոքրը ևս բան արժեր։ Ձեզ քաջ հայտնի է, որ քանի-քանի անգամ չնչին արծաթներ խնդրած եմ քեզանից ածուխ գնելու համար։ Այժմ որ աստված ամենակարողը հաջողություն տվեց ինձ, ես պատրաստություն կտեսանեմ դեռ հառաջ մի փուդ պատրաստելու, հետո դարձյալ կշատացնեմ, այժմ չէ կարելի, ըստ որում անոթներս փոքր են, հարկավոր է անոթներ և գործիք բերել տալ օտար աշխարհներից։

— Շատ լավ, եթե մի մի փուդ ևս պատրաստելու լինիս, այնուամենայնիվ կարճ միջոցում մեծ հարստություն կարելի է դիզել։

— Երկբայություն չունիմ այդ մասին։

— Այդքան հարստության տեր դառնալուց հետո, ասելիքս այս էր, թև ի՜նչ պիտո է առնենք ազգի համար։

— Ուրեմն քո առաջարկած մտածելի բաները ազգի՞ն են վերաբերվում։

— Այո։

— Այդ ուրիշ բան է. ես այդ խնդրի մասին պատրաստ եմ օրերով խոսել, սիրական Շաքարյանց, և բացահայտ կերպով հասկացնել քեզ իմ տեսությունս, թե ի՜նչ էր մի հայի պարտականությունը յուր ազգի առաջև։

— Դու մի գիտուն մարդ ես, մի գուցե սկսանես այժմ խոր փիլիսոփայություններ, իմ գլուխս դուրս չէ գալիս այդպիսի բաներից, հասարակ կերպով հասկացրու ինձ և հայտնիր քո դիտավորությունը։ Իմ կարծիքը այս է, որ շատ ոսկի շինելուց հետո, վաճառենք նորան և գոյացնենք մի մեծ արծաթագլուխ, որ և դնելով մի շահավետ գանձարանի մեջ, կարողանանք մի հոյակապ դպրոց բանալ և այդ գումարի տարեկան շահովը կրթել ազգի խեղճ ողորմելի զավակները, որոնց մասին այսքան աղաղակում են օրագիրքը և հեղինակները։

— Ի սեր աստուծո, ձեռք վեր առեք այդպիսի խորհրդից, եթե կամիս, որ պատճառ լինիք ազգի կործանությանը, ապա բանանք այգ դպրոցը։

— Ի՜նչ ես խոսում։