Օրիորդ Լիզա

քեզ, Գևորգ։ Հետևյալ առավոտ վճռեցի գնալ և Լիզայից բացատրություն պահանջել։
Սովորական ժամանակն էր, երբ ես մտա նրա մոտ։ Բարեբախտաբար, նա մենակ էր։ Մարտին Բուղդանիչը կլուբում լրագրեր էր կարդում, իսկ Եվգենյան իր լպստածի հետ չգիտեմ ինչ տեղ էր կորել։ Լիզան ընդունեց ինձ սառնությամբ և, հազիվ իր մատների ծայրերը շփելով ձեռիս, հրավիրեց նստել։ Ես վճռեցի իսկույն ևեթ սկսել։

— Լիզա, ես եկել եմ քեզանից բացատրություն խնդրելու,— ասացի ես։

— Ասա՛։

— Ի՞նչ էր նշանակում երեկվա քո վարմունքը։

— Ես չեմ հասկանում, ինչ ես ուզում ասել։

— Մի՛ թաքցնիլ, Լիզա, ուղիղն ասա, ինձ սիրո՞ւմ ես։

Լիզան լռեց։

— Չե՞ս սիրում, նրա՞ն ես սիրում։

Լիզայի դեմքը շառագունեց։ Ես այնքան հուզված էի, որ Սեթյանի անունը չէի կարող հիշել։

— Սիրո՞ւմ ես, սիրո՞ւմ ես նրան,— հարցրի ես, բռնելով նրա թևը։

— Ո՞ւմ համար ես ասում,— հարցրեց, վերջապես, Լիզան, թևը վրդովված խլելով ինձանից։

— Սեթյանի,— պատասխանեցի, հազիվհազ կարողանալով արտասանել այդ չարագուշակ անունը։

— Չգիտեմ ինչ հիման վրա ես դու այդպես կարծում։

— Հիմնվելով երեկվա քո վարմունքի վրա։

— Օրինա՞կ։

— Դու ամբողջ ժամանակ նայում էիր նրա երեսին։

— Մի՞թե արգելված է մարդուն՝ նայել մարդու երեսին։

— Բայց ինչո՞ւ ինձ վրա չէիր նայում։

— Հա՛ հա՛ հա՛,— ծիծաղեց Լիզան։

Ես ավելի վրդովվեցի։

— Դու ծիծաղո՞ւմ ես ինձ վրա, Լիզա, դու ծաղրո՞ւմ ես ինձ,— ասացի

ես, կրկին բռնելով նրա թևը։

— Կան հարցեր, որոնց պատասխանը միայն ծիծաղն է,— պատասխանեց նա, կրկին թևը խլելով ձեռիցս։

— Ուրեմն իմ հարցը շա՞տ հիմար հարց է քո կարծիքով։

— Չգիտեմ, ինքդ դատիր։

Մի քանի վայրկյան ես լռեցի։ Չգիտեի ինչ ասել։

— Լիզա, պարզի՛ր ինձ քո միտքը,— խոսեցի ես վերջապես։

— Ի՞նչ ես ուզում։

— Ինձ սիրո՞ւմ ես։

Լիզան գլուխը թեքեց կրծքին, մի քանի վայրկյան մտածեց և հանկարծ, կրկին բարձրացնելով, վճռողական եղանակով ասաց․

— Չեմ սիրում։

— Պատճա՞ռը։

— Պատճառը․․․ չգիտեմ,— պատասխանեց Լիզան․․․

— Բայց ես քեզանից բացատրություն եմ պահանջում։

— Ես ասացի քեզ, որ չեմ սիրում։

— Պատճառն եմ հարցնում։

— Լսի՛ր․․․ Լսեցե՛ք։ Ես քո, ներողություն․․․ ես ձեր մեջ այլևս չեմ տեսնում այն ուժը, որ ինձ հափշտակեց, ինձ, որ մինչև քսանուվեց տարեկան հասակս ոչ ոքով չէի հափշտակվել։

— Ինչո՞ւ, մի՞թե ես փոխվել եմ։

— Չգիտեմ, գուցե դուք միևնույնն եք, բայց այն օրից, երբ ես ձեզ բոլորովին ճանաչեցի, դուք իմ աչքում հավասարվեցիք հասարակ մարդկանց հետ։

— Մի՞թե դու կարծում էիր, որ ես հասարակ մահկանացու չեմ։

— Այնքան էլ թեթևամիտ չեմ, որ ձեզ անմահի տեղ ընդունեի։ Բայց ես ձեր մեջ չեմ տեսնում այն զորությունը, որ հպատակեցնում է կնոջը, որ ստրկացնում է նրան։ Տղամարդը պետք է ունենա այդ ուժը։

— Ախար դա ի՛նչ զորություն է, Լիզա, որ դու ինքդ էլ բացատրել չես կարողանում,— հարցրի ես խեղդված ձայնով։

— Առաջ չգիտեի ինչ զորություն է, այժմ պարզվեց ինձ համար։ Դա այն զորությունն է, որ տղամարդին պահում է կնոջ համար

մի անհասանելի բարձրության վրա։ Կինը միշտ պիտի ձգտի մոտենալ այդ բարձրությանը, բայց չկարողանա հասնել։ Հենց որ հասավ, այն օրվանից տղամարդը կընկնի նրա աչքում, և նա այլևս չի կարող սիրել տղամարդին, ինչպես այժմ ես չեմ կարող սիրել ձեզ, պարոն Մագսուտյան։
— Լիզա, դու հերոս ես որոնում, ախ, ո՛չ, ներողություն, դուք, դուք հերոս եք որոնում։

— Դիցուք, թե հերոս եմ որոնում, մի՞թե չի կարելի գտնել։

— Հերոսները գոյություն ունեն միայն վեպերում։ Վիպասանի երևակայությունն է ստեղծում նրանց։ Դո՛ւրս բերեք ձեր գլխից այդ ցնորքը։

— Քաղաքավարության սահմանից մի՛ դուրս գաք,— ընդհատեց ինձ հանկարծ Լիզան հրամայողական ձայնով։— Ես ցնորված չեմ, ոչ էլ հափշտակված վիպասանների երևակայության պտուղներով; Լսեցե՛ք։ Մարդը բնությունից ծնված է կամ ստրուկ լինելու կամ ստրկացնելու ձգտումներով։ Երբ երկու էակներ, դիցուք, այր և կին միանում են բախտավոր ապրելու համար, նրանցից մեկը պիտի լինի ստրուկ, մյուսը նրա տերը։ Ուրիշ կերպ անհնարին է, որ նրանք բախտավոր լինին։ Նրանց միացնող կապը չի կարող առանց դրան ամուր լինել։

— Այսինքն՝ այնպես, ինչպես ասիական ընտանիքներո՞ւմ, ուր մարդը կնոջ տերն է,— հարցրի ես, ավելի ու ավելի զարմանալով։

— Ամենևին,— պատասխանեց Լիզան,— ամենևին։ Այնտեղ տիրում է բռնակալություն և ոչ թե ստրկություն։ Այնտեղ կինը հպատակվում է մարդու արտաքին իրավունքներին։ Ես խոսում եմ այն բարոյական և հոգեկան առանձնահատկությունների մասին, որոնք մի էակին անգիտակցաբար հպատակեցնում են մյուսին։ Լա՛վ լսեցեք, անգիտակցաբար եմ ասում և ոչ թե գիտակցաբար։

Այս խոսքերից հետո Լիզան լռեց։

— Բայց ինչո՞ւ պիտի միայն տղամարդն ունենա իր մեջ այդ ձեր ասած հոգեկան զորությունը,— հարցրի ես։

— Ես զգում եմ, որ կնոջ համար ավելի դյուրին է և քաղցր հպատակվել, քան թե հպատակեցնել։ Հենց այդ հպատակությունն է, որին մարդիկ անվանում են կնոջ սեր։ Ես այսպես եմ հասկանում։

— Դա սխալ գաղափար է, օրիորդ,— ընդհատեցի ես։
— Սխալ թե ուղիղ, բայց իմ համոզմունքն է։

— Եվ դուք երբեք չե՞ք փոխելու։

— Երբե՛ք։

— Ուրեմն իմ մեջ չկա՞ այդ զորությունը։

— Չգիտեմ, բայց, ո՛վ գիտե, գուցե կա — ես չեմ զգում։ Սակայն ինձ թվում է, որ եթե զգայի, այս խոսակցությունը մեր մեջ չէր լինիլ և ես կհետևեի ձեզ անգիտակցաբար, ուր որ գնայիք։

— Բայց ո՞ւմ մեջ եք զգում,— հարցրի ես։

— Բավական է,— պատասխանեց Լիզան խստությամբ։

— Ուրեմն ձեր սերը դեպի ինձ․․․

— Ես պատասխանեցի արդեն այդ հարցին,— ընդհատեց խոսքս Լիզան և ձեռով մի վճռողական շարժում անելով, բարձրացավ տեղից։

Ես ոչխարի պես մի րոպե ապշած նայեցի նրա երեսին, հետո կոկորդիս մեջ զգացի մի ճնշում։ Կարծես մեկը խեղդում էր ինձ։

Լիզան նայեց ինձ և ասաց․

— Դուք արտասվո՞ւմ եք, դա թուլություն է․․․

Իրավ, որ ես հիմարս արտասվում էի, Գևորգ, և շատ դառն էի արտասվում։ Բայց Լիզայի հանդիմանությունը մի րոպե իմ մեջ վառեց առնական ինքնասիրությունս։ Ես գլխարկս վերցրի և ասացի․

— Մնացեք բարով։

— Գնացեք բարով, կարող եք այցելել, եթե ուզում եք,— պատասխանեց Լիզան, ձեռը մեկնելով ինձ։

— Ոչ, հավիտյան, հավիտյան,— կրկնեցի ևս և շտապով դուրս եկա։

Այստեղ Արզաս Պետրովիչը հանկարծ լռեց և, գրպանից թաշկինակը հանելով, սրբեց ճակատը, ուր քրտինքի նշույլ անգամ չկար։ Նա այնպիսի արագությամբ և ամուր էր քսում թաշկինակը, որ, կարծես, այդպիսով ուզում էր հեռացնել իրենից անցյալի վշտալի հիշատակները։ Գևորգը, որ մինչև այդ ժամանակ լուռ ու մունջ, աչքերը հառած իր բարեկամի երեսին, խորին ուշադրությամբ

լսում էր նրա պատմությունը, անհամբերությամբ հարցրեց․
— Հետո՞։

— Հետո, էլ ինչ հետո,— պատասխանեց Արզաս Պետրովիչը, խոր հառաչելով։— Հետո, բարեկամս, ընկա այն դրության մեջ, որից դուրս գալու համար միայն երկու ելք ունեի — կամ ինքնասպանություն, կամ մոռացություն։ Բարեբախտաբար, կարողացա դիմել երկրորդ միջոցին։ Հանգամանքների բերմամբ կառավարությունն ինձ պաշտոնով փոխադրեց ուրիշ քաղաք։ Այստեղ ինձ հաջողվեց մի տարվա ընթացքում դուրս բերել սրտիցս Լիզային։ Լիզայի հետ իմ մեջ մեռան և՛ սիրո զգացումը, և՛ հավատը դեպի կին ասված էակը։ Իսկ թե որքան ծանր և տաժանելի էր ինձ համար այդ մի տարին, ես չեմ պատմիչ, Գևորգ, որովհետև առանց այն էլ պատմությունս խիստ երկարացավ։

Արզաս Պետրովիչն արագությամբ բարձրացավ տեղից, ժամացույցին նայեց և ասաց․

— Բարի գիշեր։

— Սպասի՛ր,— պահեց նրան Գևորգը,— դու դեռ չես ավարտել քո պատմությունը, ո՞ւր ես շտապում։

— Ես ավարտեցի,— ասաց Արզաս Պետրովիչը, գլխարկը դնելով։

— Իսկ Լիզա՞ն։

— Մի՞թե այդ հետաքրքրելի է։

— Գոնե ինձ համար խիստ հետաքրքրելի է։

— Հիշում ե՞ս այն երեկոն, երբ Մուշտայիդում ես ու դու զբոսնում էինք։

— Հիշում եմ,— պատասխանեց Գևորգը, նույնպես բարձրանալով տեղից։

— Հիշո՞ւմ ես, երբ մենք նստած թեյ էինք խմում, մեր առջևով անցավ մի առողջ զույգ, որին ես բարևեցի։

— Այն գեղեցիկ կինն և այն բարձրահասակ տղամա՞րդը,— հարցրեց Գևորգը հետաքրքրվելով։

— Գեղեցիկ կինը Լիզան էր, բարձրահասակը տղամարդը — մռայլ Սեթյանը։

— Ուրե՞մն․․․

— Պսակվել են վաղուց։
— Բայց ի՛նչպես են ապրում։

— Չգիտեմ, միայն համոզված եմ, որ Սեթյանն այժմ էլ լռում է և Լիզայի տասը հարցին մի պատասխան չի տալիս։ Տասը հարցին մի պատասխան չի տալիս և յուր գլուխն ու սիրտը չի պարզում նրան, ինչպես ես արեցի հիմարաբար։

— Տասին մեկ պատասխան չի տալիս,— կրկնեց Գևորգը։

— Տասին մեկ։

— Ուրիշ ոչինչ։

— Ուրիշ ոչինչ։ Բարի գիշեր, արդեն տասներկու ժամն է։

— Սպասիր, իսկ Եվգե՞նյան, լպստա՞ծը, Մարտին Բուղդա՞նիչը,— հարցրեց իրարու հետևից Գևորգը։

— Ну, դա հետաքրքիր չէ։ Բարի գիշեր, քունս տանում է։

Արզաս Պետրովիչը հեռացավ։ Գևորգը մնաց մենակ։

— Ողորմելի՛ մարդ,— ասաց նա,— միայն մի փորձով կնոջ վրա այդպիսի գաղափար է կազմել։

Այնուհետև նա մի քանի վայրկյան ընկավ մտածման մեջ և հետո, ձեռը ճակատին խփելով, ավելացրեց․

— Բայց արժե մտածել Լիզայի փիլիսոփայության մասին։

1884 թ․, Թիֆլիս