Հրդեհ նավթագործարանում

— Աղա՛, զավոդն այրվում է։

Իվան Գրիգորիչ Մարությանցը մի միջահասակ, չաղ և բավական ջահել մարդ էր եվրոպական սև հագուստով։ Նրա լիք, կոլորակ և մաքուր սափրած երեսի կարմիր գույնը մի վայրկյանում թռավ դժբախտ լուրը լսելու ժամանակ։

— Ե՞րբ, ո՞ր ժամին, զավոդի ո՞ր կողմից է սկսվել հրդեհը,— վերին աստիճանի անհամբերությամբ և հրամայաբար հարցնում էր նա, երկու փոքրիկ և խորամանկ աչքերի բիբերը արագությամբ շուռ տալով և ձեռները տարածելով դեպի առաջ։ Կարծես նա ուզում էր կատաղաբար հարձակվել չարագուշակ լրաբերի վրա և տեղն ու տեղը խեղդել նրան։

— Կրակը երևացել է մոտ երեք քառորդ ժամ սրանից առաջ,— դողդոջուն ձայնով պատասխանեց լրաբերը, երկյուղածությամբ հետ ու հետ քաշվելով։ Ես նոր գործս վերջացրել և պատրաստվում էի քնելու, երբ ականջիս հասավ մի տրաքոցի ձայն։ Ձայնը սաստիկ էր, կարծես թե ամբողջ զավոդը քարուքանդ էր լինում․․․ Ես մի քանի րոպե մնացի շվարած․․․ չգիտեի

ի՛նչ անեմ, ո՛ւր վազեմ։ Մի կերպ խելքս գլուխս հավաքեցի և դուրս թռա․ հենց այն է ուզում էի առաջ վազել, մեկ էլ տեսնեմ աջ կողմից, կաթսաների բաժնից բոցախառն ծուխը դուրս է փչում․․․ Հասկացա, որ մեծ նավթակաթսաներից մեկը պատռվել է։ Կրակը դիմում էր դեպի յուղ մաքրելու բաժինը։ Մշակները զարթնել էին, և որը տկլոր, որը հագուստով, ամենքը դիմում էին կրակ երևացող տեղը՝ հրդեհի առաջն առնելու։ Ես իսկույն վազեցի քաղաք, որ ձեզ հայտնեմ։
Իվան Գրիգորիչի կուրծքը անհամբեր շնչառութենից արագությամբ բարձրանում և ցածանում էր։ Մի քանի վայրկյան լուռ մտածելով, նա դիմեց ծառաներից մեկին, որոնք բերանները բաց արած ուշադրությամբ լսում էին լրաբերի խոսքերը․

— Այս վայրկյանիս լծվի իմ կառքը, ես առանց րոպե ուշանալու պիտի գործարան հասնեմ։

Ծառաները վազեցին աղայի հրամանը կատարելու։

— Վերջը տունս կքանդեն, ինձ կսնանկացնեն, հետին աղքատության մեջ կձգեն, օրվա հացին կարոտ կդարձնեն այդ անիծվածները․․․ այդ անպիտանները․․․ մարդու կերպարանք ունեցող անխիղճ գազանները․․․ այդ․․․ այդ, այդ․․․

— Թող աստված պատժի այն չար մարդուն, որը համարձակվել է այս վնասը ձեզ հասցնել․․․ աստուծո կամքն է, աղա՛, մենք ինչ անենք, մենք խո չենք կրակ գցում ու այրում ձեր գործարանը։

Լրաբերը այս ասելով, գդակը ձեռքին հեռացավ պատի տակ։ Ընդարձակ նախասենյակի պատից քաշ տված կանթեղի ճառագայթները, մի րոպե տարածվելով նրա նավթախառն մուրի մեջ կորած բարձր հասակի վրա, լուսավորեցին նրա սև և կեղտոտ դեմքը։

Խիտաբույս հոնքերի տակից փայլեցին անսովոր վիշտ արտահայտող սև աչքերը։ Բաց գլխի ալեխառն մազերի բնական գույնը կորել էր թանձր կեղտի և նավթային մուրի տակ։

― Մշակն ո՛վ է, որ նրա աստվածը ո՛վ լինի,— գոչում էր Իվան Գրիգորիչը կատաղի առյուծի նման։ Մշակն աստված չունի, նրա աստվածը փայտն է։ Եթե դուք աստված ունենայիք, մի տարվա

մեջ իմ գործարանը երկու անգամ չէր այրվի։ Եթե դուք խիղճ և հոգի ունենայիք, ձեր կյանքը կզոհեիք և չէիք թողնի, որ ձեր աղին, ձեզ կերակրողին վնաս հասներ։
Լրաբերը լուռ էր․ նա գիտեր, որ Իվան Գրիգորիչի ինքնահավան բնավորությունը սաստիկ թշնամի է ուրիշների հակախոսության, նամանավանդ այսպիսի դժբախտության րոպեներում։

— Աղա, ֆայտոնը պատրաստ է,— ներս վազեց ծառան։

— Ես գնում եմ, դու էլ վազիր այս րոպեիս գործարան,— դարձավ աղան դեպի լրաբերը։

Մի քանի րոպեից հետո սևագույն նժույգներով լծված փառավոր կառքը, թանկագին, տաք մուշտակի մեջ փաթաթված Իվան Գրիգորիչին տանում էր գործարան։

Հյուսիսային քամին փչում էր, անձրևի կաթիլները, բռնի զորութենով զարկվելով կառքի պատուհաններին, կրկնապատկում էին Իվան Գրիգորիչի հուզումը։ Կարծես, բավական չէր մարդկանց չարամտությունը, մշակների անխղճությունը, բնությունն էլ մի կողմից էր գործ դնում յուր խստությունը, հակառակի նման հենց այս գիշեր բարձրացնելով ներհակ քամի հրդեհին ավելի ուժ տալու համար։

Այս բոլորի մասին Իվան Գրիգորիչը կառքի մեջ մտածելով այնչափ կատաղած էր, որ, կարծես, ահա ահա բարկութենից պիտի տրաքվի յուր գործարանի նավթակաթսայի պես։ Ժամանակ-ժամանակ, կառքի պատուհանից գլուխը դուրս բերելով, մտիկ էր անում հեռավոր կրակի լուսավորության և անհամբերությամբ հրամայում կառապանին քառորդ ժամում գործ դնել երկու կշտակեր և առույգ ձիերի մի ամբողջ շաբաթվա հանգստութենից ստացած ուժն ու զորությունը։

Հասնելով քաղաքի ծայրը, կառապանը մի անգամ ևս մտրակեց ձիերին, և կառքն անհետացավ գիշերային խավարի մեջ։ Իսկ լրաբերը, դուրս վազելով փողոց առանց վայրկյան հապաղելու, ճանապարհվեց դեպի գործարան։ Նա չպիտի ուշադրություն դարձնի ոչ քամու, ոչ անձրևի վրա․ նրան հրամայված է ինչպեսևիցե շուտ տեղ հասնել։ Նա չի կարող ուշանալ․ այսպիսի րոպեներում ամենաչնչին թուլությունը մշակի կողմից աղայի աչքում մեծ հանցանքի է փոխվում։

Այրվող գործարանը քաղաքից երեք վերստ հեռու էր գտնվում։ Լրաբերը ճանապարհը կարճելու համար ծովի ափով էր գնում։ Լայնատարած ծովի ալիքների շփշփոցը գիշերվա խավար մթնոլորտի մեջ տարածվելով, անախորժ, երկյուղալի տպավորություն էր անում մարդու վրա։ Ո՛չ մի շնչավոր արարած, ո՛չ մի կենդանի առարկա չէր երևում ծովափում, բացի այդ սև և վիթխարի մարդուց, որ գիշերվա ուրվականի նման հսկայական քայլերով շտապում էր դեպի առաջ, խորը ավազի մեջ թաղելով յուր ոտները։ Հանկարծ նա կանգնեց, կարծես, մի բան մտաբերելով և, երկու ձեռները մեքենաբար խփելով ճակատին, մի րոպե անշարժ մնաց։

― Տեր աստված, եղբայրս և փոքր որդիս հրդեհից քիչ առաջ պառկել էին քնելու․․․ բայց ո՞րտեղ․․․ այո՛, այո՛․․․ հիշում եմ, հենց այն կողմում․․․ ուր որ կաթսան տրաքվել էր․․․ Նրանք, չդիմանալով մեր ընդհանուր սենյակի ցրտին, այս գիշեր տեղափոխվել էին կաթսաների բաժինը` վառարանի մոտ քնելու։ Տեր աստված, ի՞նչ կպատահի նրանց, եթե ժամանակին չեն զարթնել․․․ այրվող նավթը ուղղակի նրանց կողմն էր դիմում․․․․ նրանք աչքովս չընկան։

Երկնակամարը կրակի լուսից շառագունել էր, քամու զորութենից բոցը կատաղաբար այս ու այն կողմն էր տարածվում․․․ ամբողջ Սև քաղաքը ծխի մեջ թաղվել էր։ Լրաբերը սկսեց յուր հոգնած ոտներին ուժ տալ։

Տեղ հասնելով, Իվան Գրիգորիչի առաջին հայացքը հազիվ կարողացավ ճանաչել կրակի և ծխի մեջ կորած գործարանը։ Սև քաղաքի հասարակությունը պատել էր հրդեհը, շուրջը կազմելով մի օղաձև շրջան, որի մեջտեղը այրվում էր մի ընդարձակ խարույկ։ Այս ու այն կողմերից վազում էին մարդիկ, որոնց մրոտ դեմքերի վրա ոչինչ զարմացման նշաններ չէին նկատվում։ Այդպիսի և սրանից ավելի զորեղ հրդեհներ նրանց համար սովորական դեպքեր են։

— Աստված սիրեք․․․ մոտեցեք․․․ օգնեցեք․․․ մի՛ վախենաք․․․ ես փող կտամ, կվարձատրեմ օգնողներին,— եղավ Իվան Գրիգորիչի

առաջին բացականչումը, որ գլխակոր վազելով ամբոխի միջից ձգտում էր դեպի կրակը։
— Մի՛ մոտենաք, աղա՛․․․ առաջ մի՛ վազեք, վտանգալի է,— գոչեցին այս ու այն կողմից ամբոխի միջից, հետ մղելով նրան։

Բոցը երկու զորեղ մասերի էր բաժանվել։ Մեկը դուրս էր գալիս միհարկանի տան փլատակված կտուրից, դռներից ու պատուհաններից։ Այրվում էր յուղ մաքրելու բաժինը։ Մյուսը — տասն ու հինգ քայլ հեռավորութենում մի գետնափոր շինության միջից դուրս ձգվելով, սրընթաց բարձրանում էր ամբողջ շինության տարածության չափով։ —Բոցավառվել էր նավթային մնացորդի պահեստը։ Իսկ այս երկու բոցաշտարակների մեջտեղը ներկայացնում էր կատարյալ իրական դժոխք։ Այս — կաթսաների բաժինն էր, որտեղից առաջին անգամ կրակը սկսվելով տարածվել էր․ ո՛չ մի առարկա կրակի ճանկերից չէր ազատվել։ Բացի մի քանի երկաթե կաթսաներից, որոնք իրանց միջի դյուրաբորբոք, կիսապատրաստ-ֆոտոգենի հանկարծակի բոցավառության ճայթումից պատռվելով այս ու այն կողմ էին գլորվել — ամեն ինչ մոխիր դառնալու վրա էր։

Խորտակված պատերի ճեղքերից թանձր ու սև ծուխը դուրս գալով, ոլոր մոլոր պտուտներով միանում էր բոցի լայնաշրջան աշտարակի հետ, ինչպես փոքրիկ գետակները հոսում են ընդարձակ գետի մեջ, զորացնելով նրա կատաղի ընթացքը։

Գործարանի բակը ծածկված էր խառնիճաղանջ ամբոխով․․․ ոտ դնելու տեղ չկար։ Իվան Գրիգորիչը բազմության առաջ կանգնած կարգադրություններ էր անում։ Ամբոխի միջից մի քանիսը զանազան խորհուրդներ էին տալիս նրան։

— Այդ միջոցներով անհնարին է բան առաջացնել, հարկավոր է Նոբելի գործարանից հրաշեջ նասոսներ բերել տալ,— ասում էր մեկը։

— Այո՛, այո՛, միայն Նոբելի գործիքները կարող են այդ կրակին հաղթել,— ավելացնում էր մի ուրիշը։

Սրանք հարևան գործարանատերերն էին, որոնք ոչ այնքան Իվան Գրիգորիչի մասին էին հոգում, որքան վախենում էին, որ միգուցե հրդեհը մինչև իրանց գործարանները հասնի։

Իվան Գրիգորիչը չէր լսում նրանց։