Րևան, Րևա՜ն․․․

* * *
Մութ էր, երբ Տիտոսը հասավ իջևանին։ Ծերունի իշապահը դեռ չէր քնել։ Եվ երբ Տիտոսը մեկնվեց խսիրի վրա, ծերունին ասես ինքն իրեն հաշվեց, թե լուսաստղը դուրս չեկած եթե ճանապարհվեն, կարո՞ղ են թեյին հասնել քաղաք։

− Մաշինն էլ հենց էդ ժամանակն է ճանապարհվում Րևանու կողմը, թե բիլեթ ճարես, կնստես... Աստված մեծ է, մի լույս կհասնի,− ավելացրեց ծերունին, կողքին դարձավ, լիաթոք հորանջեց ու լռեց։

Իջևանի տերը, որ կաղլիկ ոտը քարշ տալով ներս ու դուրս էր անում, վրա բերեց։

− Ինշալլահ, ինշալլահ․․․ Տիտոսին այնպես թվաց, թե կաղն իր մտքերն էր անում, որոնց հետևից նա ասաց «ինշալլահ»։

Վաղը... Ուրեմն վաղն առավոտյան նա կտեսնի վագոնները, որոնք հարյուրներով մարդ են տանում երկաթ գծերի վրայով։ Եթե փողը մնացած լիներ։ Ի՞նչ է անելու վաղը։ Մի՞թե պիտի ետ մնա։ Իսկ եթե ճամփի պաշարը վերջանա՞։

Տիտոսը ձեռքով շոշափեց պայուսակը, հացը նրան սիրտ տվավ։ Եվ ոտները մեկնեց, ձեռքը կամացուկ տարավ ազդրի վերքին, այնքան թեթև թվաց վերքը։ Նույնիսկ ժպտաց, երբ միտն ընկավ շների վրա տալը, ինչպես ինքը վախից գետին ընկավ։

Կաղլիկ մարդը կողպեց իջևանի դուռը, ոտը քարշ տալով մոտեցավ և տախտակների վրա պառկեց։

Տիտոսը շուռ եկավ տեղում, գլուխը մոտեցրեց ծերունու թիկունքին, կուչ եկավ։ Կաղլիկ մարդը պառկելուց առաջ մոտեցավ, ճրագը իջեցրեց, նայեց Տիտոսին, հետո պատի նիշին նայեց և երբ Տիտոսը պառկած տեղից ձայն տվավ, թե ինչ է փնտրում, կաղը պատասխանեց.

− Հե՛չ, մի փետ կար...

Հետո նա հարցրեց Տիտոսին, այս անգամ ճրագը հանգցնելուց և տեղում պառկելուց հետո․

− Մայր ունե՞ս, տղա։

− Ունեմ։

− Հա՞յր։

− Չէ՛։

− Բա էդ ալևորը քո ի՞նչն է․․․

− Հեչ,− ասաց Տիտոսն այնպիսի շեշտով, որ նշանակում էր, թե թող քնեմ։

«Ինշալլահն» լռեց։ Քիչ հետո Տիտոսն էլ քնով անցավ, մոռացավ աքացին էլ, հոգնածությունն էլ․․․

Տիտոսը դեռ երկար չկարողացավ քնել։

− Կոտրած քարվանսարից մի ուղիղ ճանապարհ է, մի օր կգնաս, կքնես, մյուս օրը կհասնես վագոնին․․․

Ճանապարհն ուղիղ էր, սակայն այդ ճանապարհի վրա այնքան խութ ու խոռոչ կար, օրերն այնպես փորձանքներ էին պահել և այնքան արկածներ։ Առաջ ի՜նչ հանդարտ էին հոսում օրերը, որպես պաղ առու կանաչ խոտերի մեջ և ինչպես պղտոր էր ձորի գետը, ջուրը դառնահամ։

Լուսաստղը չէր ծագել, երբ ծերունին տեղում նստեց, հորանջեց և ձայն տվեց ընկերներին։ Տիտոսն իսկույն վեր կացավ, պայուսակը թափ տվավ։ − Ականջդ ինչքան թեթև է,− ասաց ծերունին Տիտոսին։

− Ես կանուխ էի զարթնել,− ասաց նա և դուրս եկավ իջևանից։

Աչքերն ուռած կաղլիկը մեջքը քորելով մոտեցավ իշապաններից քնելու փողն ուզելու...

− Տեսա՞ր, բալա,− ասաց ծերունին, երբ էշերի քարվանը ճանապարհվեց,− Աստծո լույսը սրան են ասում։ Միտն էլ չէր, որ փող առնի քեզնից։

Տիտոսը լուռ քայլում էր ամենից առաջ։ Նրան թև էր տալիս այն միտքը, որ շուտով արևը պիտի ծագի և հենց արևը մի քիչ բարձրանա թե չէ, պիտի հասնեն վագոնին։ Էլ ոչ մի սար, ոչ մի շուն ու իջևան։

Ձորն էլ էր այդ ասում։ Քանի գնում, բլրակները տափականում էին, խոնարհում էին գագաթները, ձորի բարձր ժայռերը մանրանում էին, նոսրանում։

Երբ լուսաստղը դժգունացավ ու կորավ կապույտի մեջ, Տիտոսի աչքի առաջ բացվեց այն անծայր տափաստանը, որի հորիզոնը հեռվից դժվար եղավ որոշել, իմանալ հեռվի կապույտը երկի՞նք է, թե հարթավայր։

Լուսաբացին, օդի մեջ եղած փոշին ցողի հետ իջել էր գետին։ Օդը մաքուր էր և թափանցիկ, որպես սրբած ապակի։ Եվ երբ Տիտոսը հարթավայրի վրա կանաչ այգիներ տեսավ, ուրախությունից ձեռքը մեկնեց այգիների կողմը, կանչեց ծերունուն։ Իշավորներից մեկը շտապեց պատասխանելու.

− Մաշինը հենց էնտեղ է։

Ճամփի կողքին Տիտոսը բամբակի մարգեր տեսավ։ Բացվել էր բամբակը, կնգուղների սպիտակությունից ասես դաշտում ձյուն էր եկել։ Վազեց, բացված կնգուղներից մեկը պոկեց։

− Բամբակն էդ է էլի՛,− ասաց ծերունին։

− Տեսնես մեր կողմերում կբսնի՞,− հարցրեց Տիտոսը, կնգուղը քրքրելով։

− Չէ՛, բամբակը սար տեղում չի բսնում։

Տիտոսի միտն ընկավ գյուղի ձմեռը, սպիտակած դաշտերը։ Խուրձը շալակին անցավ դպրոցի կողքով, մեկը ժպտաց ներսից, ինքն էլ ժպիտով պատասխանեց։

Ի՞նչ են ասում իր մասին գյուղում։ Մայրը սպասում է մի լուրի։ Երևի ուրիշ հիշողներ էլ կան։ Հենց այդ ժամին, երբ արևելքում ամպերը ոսկու փայլ ունեին, գյուղում կովերին խոտ են տալիս, ծուխը հերգից բարձրանում է։ Ջանունց պառավը արմունկները վեր քաշած պատին առավոտյան թիքն է ծեփում։ Անցներ մի քանի տարի, մեծանար, Անտոնի չափ իմանար, վերադառնար գյուղ, տեսած տեղերը ման գալու։ Ո՞վ պիտի ճանաչի հորթարած Տիտոսին։

Արևի բարձրանալու հետ ճանապարհն էլ քչանում էր։ Էշերը փռնչացնում էին քթածակերի փոշին, ոտով գնացողները փոշի էին հանում։ Տիտոսի քայլերը ետ չէին մնում մյուսներից։ Ոտքերն այնպես պինդ էր կոխում, ասես ամեն մի քայլը ուժեղ կամքի մի որոշումն էր անընդհատ քայլելու, բարձրանալու սանդուղքն ի վեր, մինչև գագար։

Ճանապարհը քաղաքի այգիների մեջ մտավ։ Ձորի գետը քաղաքին հասնելիս մանրիկ առուների էր բաժանվում, ջուր տալիս առուներին, խաղողի վազերին։

Տիտոսն աոաջին անգամ ոտք կոխեց քաղաքի փողոցը։ Թեկուզ քաղաքն ընդարձակ գյուղի պես էր, փողոցները ծուռ ու մուռ, տները ցեխով շինած, ջուրը կեղտոտ, բայց և այնպես նրա համար նոր բան շատ կար ասիական քաղաքի նեղլիկ փողոցներում։

Ահա կառքը, մի զույգ ձի լծած։ Ինչպես հանդարտ է սլլում, ասես անիվները գետնին չեն դիպչում։ Ինչքան շատ գլխարկ կար այն խանութի դռանն․ ինչ լավերն էին։ Մեկը միս էր խորովում, սպիտակ գոգնոցը հագին։

− Ճանապարհը չսխալվես, բալա,− ասաց ծերունին, որ իշու վրա նստած հետևում էր Տիտոսին։ Եվ եթե առաջինը գլուխը բարձր էր պահում, քայլերն ամուր կոխում, ժիր աչքերը խաղացնում բնում, եթե Տիտոսն այդ դիրքով լեռնցի աշխարհակալ էր, իշու վրա նստած ծերունին ապացուցում էր, որ իրոք հին դարերում էլ էշը հարգի է եղել և Մարգարեն իշու վրա նստած է մտել հրեական մի խուլ քաղաք։

Շուկայում Տիտոսը բաժանվեց իշապաններից։ Նրանք կայարան չպիտի գնային։ Ծերունին մահակով ցույց տվեց քաղաքի ծայրին ընկած տունը։

− Հրեն է, մաշինն էնտեղ է կանգնում,– ասաց և հարդի տոպրակ հագցրեց իշու գլխին։

Տիտոսն իջավ դեպի սպիտակ տունը։ Ահա թե որն է երկաթուղու ճանապարհը։ Հեռվից արևի տակ պսպղին էին տալիս երկաթի զույգ գծեր։ Թվում էր, թե երկաթ չի, այլ շափաղ տվող ապակի։

Սպիտակ տան առաջ մի քանի կառքեր կային։ Ներսում մարդիկ շարք էին կանգնել, մոտենում էին նեղլիկ պատուհանին, որի հետևից մի ձեոք ներս ու դուրս էր անում։

− Երևան, մի հատ,− լսեց Տիտոսը։ Նա էլ է գնում նույն ճանապարհով։ Եթե մարդը նրա համար էլ տոմս ստանար։

− Բիլեթը պինդ պահի, որ չկորչի։ Թե չէ ճամփին կմնաս...

Անտոնի խոսքերն էին։ Հետո մի զանգ եղավ, ճիշտ ժամի զանգի պես։ Մարդիկ խռնվեցին իրար։ Փնչոցով մոտեցան վագոնները, մաշինն այնպես պինդ ծկլթաց, որ Տիտոսը ետ քաշվեց, աչքերը վախից չռեց։

− Սա է տանում Րևանու կողմը,− մտածեց Տիտոսը, մոտեցավ մուտքին։

Մի մարդ Տիտոսին ետ տվավ։ Տիտոսն էլ վազեց, ամբոխի մեջ փափախավոր մեկին տեսավ։

− Բա իմ բանը ինչ կլինի, ես առանց բիլեթ․․․ Յանի թողիլ չե՞ն,− հարցրեց նա։ Մարդը ծիծաղեց։

Ետ գնալ չկար Տիտոսի համար։ Հարյուր մարդուց ավելի է գնում, ինքն էլ կխառնվի նրանց հետ։ Հո չի կոտրվի, քանի փութ է, որ․․․ Հացն էլ պրծնելու վրա է։

Այդ ամենը հայտնեց նա մուտքի մոտ կանգնած մարդուն, բայց մարդը չլսեց։ Ուրիշներին էր բաց թողնում։ Տիտոսի աչքն ընկավ դահլիճի բաց պատուհանին։ Մոտեցավ, ցատկեց վրան, ասես գետնից մի ոստյունով իշու վրա նստեց, մի քիչ սահեց և երբ տեսավ, որ նայող չկա, ոտքերը մյուս կողմի վրա կախեց, ցատկեց ու խառնվեց մարդկանց մեջ։ Րևանն այնքան մոտ թվաց նրան, բոլոր արգելքներն ընդմիշտ վերացված։

− Մաշինն ուղիղ տանում է Րևանա մեջը...

Մարդիկ բարձրանում էին սանդուղքով. ներս մտնում։ Սանդուղքի կողքին կանգնած մեկը, որի գոտում կանաչ կարմիր փայտեր էին կախված, Տիտոսին թույլ չտվավ սանդուղքով բարձրանալ։

− Ո՞ւր կվազես, լապստրակ,− ասաց մարդը ու ետ հրեց նրան։

− Րևան,– կանչեց Տիտոսը, ձեռքով փափախը մի քիչ ետ տանելով։

− Բիլեթ ունե՞ս,− հարցրեց նա։

Տիտոսը ետ քաշվեց, մի քիչ կանգնեց, տեսավ, թե ինչպես են մարդիկ գալիս, սանդուղքով բարձրանում։ Աչքն ընկավ մյուս կողմի սանդուղքին, որի մոտ ոչ ոք չէր կանգնած, կռացավ վագոնի տակ, անցավ մյուս կողմը, ձեռքը մեկնեց սանդուղքի երկաթին։ Դուռը փակ էր։ Տիտոսը սանդուղքի վրա նստեց։

Այսպիսի երջանիկ րոպե նա ապրել էր և այն ժամանակ, երբ գոմի ճրագի տակ՝ գրքի սև նշաններին նայելուց հետո, նա հասկացել էր, որ շատերն իրար նման են, հարկավոր է միայն երկար նայել, որ գրերը լեզու առնեն ու խոսեն։

Երկրորդ զանգին մեքենան սուլեց, անիվները դղրդոցով շարժվեցին, վագոնները ձգեցին մեկը մյուսին։ Տիտոսը քիչ մնաց ընկներ։ Տեղն ամրացրեց, թևը պատ տվավ սանդուղքի երկաթին։

Առաջին պահ նրան թվաց, թե կամնի վրա է նստած, եզների փափուկ խուրձերի վրայով կամն են քշում։ Բայց երբ գնացքն արագացավ, նրան այնպես թվաց, թե իրենք մի տեղ կանգնել են, անիվներն աղմկում են ջրաղացքարի պես, հողն է միայն ետ շարժվում և հողի հետ էլ պիտի մոտենար Րևանը։

Բայց երբ ճանապարհի կողքին սայլեր տեսավ, սայլերը ետ մնացին, սելվորները գդակներն օդում ճոճելով կանչեցին, Տիտոսը տեսավ, թե ինչպես սայլերը ետ մնացին։

Ընդարձակ դաշտ էր, դաշտի վրա գյուղեր, այգիներ, ճանապարհ։ Բամբակը բացվել էր, կանայք կռանում էին, բարձրանում, գոգնոցները լի բամբակ։ Հենց որ գնացքը մոտենում էր, նայում էին անշարժ, ձեռքերը ճակատին դնում, մինչև վերջին վագոնն անցներ։

Հորթերը փախան... Տիտոսի աչքին հորթերը լղար երևացին։

− Լավ չի պահում,− մտածեց նա, նայեց հորթարածին, որ մահակին հենած, ոտքերը մկրատի բերանի պես լայն բաց արած, վագոններն էր համարում։ Եթե նա իմանար, որ ուրիշ աշխարհից մի ուրիշ հորթարած է գնում վագոնի սանդուղքին նստած։

Առաջին կայարանում կանգ առնելը Տիտոսին զարմանալի թվաց։ Նա այնպես էր կարծում, թե գնացքը մի շնչում տեղ պիտի հասնի։ Նոր մարդիկ նստեցին, մի քանիսն իջան։ Էլի երկու անգամ զանգ տվին, գնացքը շարժվեց։

− Ուր մնացին իշավորները, ալևորը, որ քնում էր իշու վրա, ոտները կախ անում։ Նրանք նորից պիտի վերադառնային նույն ճամփով...

− Հիմա մեր կատուն պառկել է կտուրի վրա, արևի տակ... Ազրայիլը կալ է կալսում։ Եթե հայրը տեսներ իրեն վագոնի մեջ։ Հանկարծ վագոնը նստած գնար գյուղը։ Սեյիդի սեխերը կլցներ մեջը, թող հետևից վազի։ Սարի շները ոնց կփախչեին մաշինի ձայնից... Ամպն ի՞նչ նրա համար, անձրևն ինչ...

Կամուրջի վրայից արագ անցնելիս Տիտոսին թվաց, թե անիվները ջարդվում են։ Բնազդով ետ քաշեց գլուխը։ Կամուրջի երկաթները նրան բարակ ճաղերի պես թվացին։ Քիչ մնաց փափախն ընկներ։

Գնացքը մի անգամ էլ կանգնեց։

− Երկու,− մտքում հաշվեց Տիտոսը։ Միտն ընկավ, թե ինչպես մանուկ ժամանակ մորը հարցնում էր, թե երբ է լինելու զատիկ, ձու ներկեն։

− Քնես վեր կենաս, մեկ էլ քնես, կդառնա զատիկ,− պատասխանում էր մայրը։

Տիտոսը պայուսակին նայեց։ Պառավի բլիթները փշրվել էին։ Ձեռքը կոխեց, բուռը լցրեց։ Մոր տվածից մնում էր չոր պանրի մի կտոր և առանց յուղ գաթա, քարի պես պինդ։ Գրքերը տեղն էին։ Բլիթի փշրանքները կուլ տալիս Տիտոսը բռի մեջ տեսավ կավիճի կտորը, նորից տեղը դրեց։ Գրիչն էլ էր պայուսակում։ Տիտոսը նայեց գրչին, որի կոթը մասրենու ճյուղ էր, վրան սև թելով փաթաթած ծայր։

Հանկարծ դուռը բացվեց, Տիտոսը քիչ մնաց ընկներ։

− Հը՜, լապստրակ, բռնվեցիր,− ասաց մարդը, որ մուտքի առաջ տոմս էր ստուգում։

− Դե՛, ներս եկ, հիմա հոգեառդ կգա...

Տիտոսը սանդուղքից ցած նայեց։ Գետինն արագ էր դառնում, անիվները դղրդում էին։ Եթե ցած թռներ...

Բայց մարդը նրա թևից բռնեց, ներս հրեց և դուռը կողպեց։ Ներս հրելիս Տիտոսի փափախը գլխից պոկվեց, ընկավ։ Նա միայն այն տեսավ, թե ինչպես փափախը ոզնու պես գլորվեց ավազի կույտերի վրա։

Մարդը գնաց։ Տիտոսը զգաց, թե ինչպես ոտքերի տակ անիվները թափով զարկվում էին տախտակներին, ասես հիմա պետք է տախտակները ջարդվեն։ Ոտքի մեկը բարձրացրեց, աչքը ման ածեց, ավելի ապահով տեղ գտնելու։

Մի ուրիշն եկավ։ Առաջին մարդը ցույց տվեց նրան դռան մոտ կուչ եկած Տիտոսին։

− Ո՞ւր ես գնում,– հարցրեց նորեկը։

− Րևան,− պատասխանեց Տիտոսը։ Ու մի քիչ սրտապնդեց։ Ինչ ուզում են ասեն, միայն հասնի քաղաք, Անտոնին տեսնի։

− Ո՞վ ես,− հարցրեց մարդը։

− Տիտոսն եմ, Դաժունց թոռը...

Ու չհասկացավ, թե ինչու մարդիկ ծիծաղեցին իր պատասխանի վրա։ Ինքն էլ ծիծաղեց։ Նորեկը նրա պայուսակը քրքրեց։ Չոր հացի կտորտանք կար, թերթերը մաշված մի գիրք, մի քանի դրստած տետրակներ։

− Լա՛վ, էնտեղ կքննենք,− ասաց մարդն ու հեռացավ։

Տիտոսը ոչինչ չհասկացավ։ Եվ երբ մարդիկ հեռացան, գնացքը կանգնեց, Տիտոսը բարձրաձայն համրեց.

− Էս էլ չորս․․․

Մի քիչ հետո գնացքը շարժվեց։ Մարդը մի անգամ էլ եկավ, անցավ մյուս վագոնը։ Նա ոչինչ չասաց։

Բաց պատուհանից Տիտոսը գլխաբաց նայում էր դուրս։ Քամի էր փչում, քամին իրար էր խառնում նրա անլվա մազերը։ Տիտոսն այդ չէր զգում։ Նրա աչքերը հեռվում փնտրում էին բարձր սպիտակ տներ, փողոցներում հազար մարդ և հազարի մեջ Անտոնին...

Եվ շրթունքները անիվների միալար դղրդոցի հետ կրկնում էին միայն մի բառ.

− Րևա՜ն, Րևա՜ն...

1928