Իվան բեյը

− Մի բուռն հող էլ դու լցրու, Իվան բեյ,− ասաց տերտերը։

Իվան բեյը կռացավ, որ հող վերցնի։ Այնքան դժվար թվաց նրան այդ։ Մի պահ կանգնեց, հողը բռան մեջ, ասես չէր ուզում գերեզմանին լցնել։

− Անհաղորդ մեռավ,− ասաց հարևան մի կին, գոգնոցի ծայրով կարմրած աչքերը սրբելով։

Տուն վերադարձան։ Ճամփին տերտերը հին պատմություն էր անում, բայց իվան բեյը չէր լսում, մտքերը ետ էին, թարմ հողաբլուրի շուրջը։ Գլխաբաց էր և չէր նկատում այդ։ Գլխաբաց էլ տուն եկավ։

Հարևանի կանայք մնացին մինչև իրիկուն։ Նրանցից մեկը վառարանը վառեց, իրիկվա համար փայտ դարսեց, մյուսը ինքնաեռը տաքացրեց։

Իվան բեյը անպաշտպան մանկան խեղճ հայացքով մեկ սրան էր նայում, մեկ նրան։ Անճարության կար նրա դեմքի վյրա, կսկիծոտ մի հարց.

− Ես ո՞ւր մնացի...

Երբ կանայք հեռացան, քիչ հետո էլ տերտերը գնաց և գնալուց առաջ Իվան բեյին ասաց, թե ինչ լավ թեյաման ունես և որ ինքը փող չի ուզում,– երբ տերտերը սանդուղքի ձյունը ճռճռացնելով գնաց և իր հետևից էլ դարբասի դուռը ծածկեց,− Իվան բեյին այնպես թվաց, թե դարբասի դռան հետ փակվեց և ամեն ինչ։

Պարապ զգաց, անասելի դատարկություն սրտի մեջ, կսկիծ, որ մրմուռ ունի։

Հանգավ վառարանի կրակը, մարեց և լույսի ճրագը։ Մութի մեջ, անկողնու վրա, հին վերարկուով կոլոլված պառկեց Իվան բեյը, գլուխը թաղեց բարձի մեջ։

Էլի քամի էր փողոցում, քամին ձյուն էր շպրտում և պատուհանի ապակիները զնգում էին կամացուկ։ Կոշմարի պես ծանր էր սենյակի խավարը Իվան բեյի համար և մի միտք չէր հեռանում գլխից․

− Ինչքա՜ն ցուրտ է պառավի համար...

Եվ ոչ ոք չlսեց Իվան բեյի զսպած հեծկլտանքը ձմռան ցուրտ գիշերին։

* * *
Ծանր օրեր էին Իվան բեյի համար։ Ձմեռվա կարճ ցերեկն անցնում էր մի կերպ և երբ իրիկուն էր դառնում, մութի հետ էլ երկյուղն էր իջնում Իվան բեյի սրտին։

Երբեմն վառարան չէր վառվում․․․ իրիկնանալու պես տեղաշորի մեջ էր մտնում, որ քնի։ Բայց քունը չէր գալիս աչքին, գլուխն էլ վերմակի տակից չէր հանում՝ սենյակի մութը չտեսնելու համար։

Մրսում էր Իվան բեյը, կծիկ էր դառնում առաջվա պես, բայց էլ պառավը չկար, որ մոտենար նրան և ասեր առաջվա պես.

− Կմրսես, ա՛յ պառավ...

Հարևաններն էին օգնում։ Մեկը մի բաժակ կաթ էր ուղարկում, մյուսը մի աման տաք կերակուր։ Երբեմն հարևանի երեխան գալիս էր փայտ կտրատում վառարանի համար կամ ջուր բերում։

Իվան բեյը ոչինչ չէր ասում, կարծես չէր էլ տեսնում եկող գնացwղին։

Նստում էր առաջվա տեղը, վառարանի կողքին, գլուխը կախում վառարանի մոտ։

Գնացող եկողից մեկն էլ, հարևանի մի կին, մի օր կամացուկ հայտնեց իր ծանոթներին, թե Իվան բեյը ցնդվածի պես է դառել։ Ժպտում է ինքն իրեն, ձեռքերը մոտեցնում է սառը վառարանին և շփում իրար։

Մյուսն էլ լսել էր, որ Իվան բեյը խոսում է ինքն իր հետ։ Մեկն էլ ավելացրեց, թե ինքը տեսել է Իվան բեյին իր նախկին հիմնարկի դռան առաջ գլխաբաց կանգնած։

Իվան բեյը ժամերով վառարանից չէր հեռանում։ Ցուրտ սենյակն էր, թե սովորույթը հին, որ մեխում էր նրան աթոռին, վերարկուն ուսին, թազբեհն էլ ձեռքին։

Մի իրիկուն էլ, երբ փողոցի անցուդարձը դադար էր առել, կողպ էին արդեն դարբասները, երբ սառած ապակիների հետևից կաթնանման լույս էին տալիս ճրագները, Իվան բեյը իջավ բակ, դեսուդեն խլշած նայեց, ասես մարդու ստվեր էր փնտրում բակում կամ լսում, թե մարդ կա՞ արդյոք այգում և փողոցում։

Հետո կամացուկ մոտեցավ և դարբասի դռները բացեց։ Մի քիչ կանգնեց փողոցում, դարձյալ նայեց չորս կողմ և ժպտաց ինքն իրեն։

Տարօրինակ էր այդ ժպիտը․ զարզանդ կար դեմքին, աչքերի մեջ մի անիմաստ փայլ։ Ժպտաց, մտածեց, ծռմռատեց շրթունքները, ատամները կրճտաց և արագ քայլերով իջավ փողոցով։

Գողի պես էր գնում, պատի տակով։ Մի ոտնաձայն կամ խշշոց լսելիս հենվում էր պատին, անշարժ մնում, մինչև վտանգն անցներ։

Քիչ հետո նա իր պաշտոնատան դռան առաջ էր։ Վիզը երկարացրեց և փողոցից տեսավ ներսի ճրագը, որ առաստաղից էր կախված։

Ապա վճռական մոտեցավ և դռանը զարկեց բռունցքով՝ մեկ, երկու, հետո սկսեց դուռը թափահարել։ Դողում էր ամբողջ մարմնով, բայց ցուրտ չէր զգում։ Նրան թվում էր, թե բազուկների մեջ ուժ կա անչափ, ասես ուզում էր կրնկահան անի դուռը։

Աղմուկի վրա ծառան ներսից ձայն տվավ և դուռը կիսաբաց արավ։

− Ակո՛փ, լա՞վ ես սրբել,− հարցրեց Իվան բեյը և դուռը հրեց։

Ծաոան ճանաչեց նրան և դուռը նորից կողպեց։ Եվ դռան հետևից կանչեց վախից դողացող ձայնով.

−Իվան բեյ, գնա՛ քնիր, գնա՛․․․

Էլի կանգնեց մի պահ, հետո սկսեց նորից ծեծել, խոսել ինքն իրեն։ Մեկ էլ վերարկուն, որ ընկել էր ձյունի վրա, ուսին գցեց, ճղրտաց, հեռացավ արագ։ Ծառան մինչև վերջ էլ չէր հավատում, թե այդ ձայնը Իվան բեյինն էր, այնպես զիլ էր, խռպոտ։

Իվան բեյը արագ վազելուց քրտնել էր։ Ներս մտավ, դարբասի դուռը կողպեց ու սանդուղքով վեր բարձրացավ։ Բայց մեկ էլ հանկարծ ետ դարձավ, իջավ բակը և էլի սկսեց ուշադիր լսել, թե ոտնաձայն չկա՞ այգում, ստվեր չի՞ երևում։

Մեկ էլ ետ նայեց և նրա աչքին ընկավ մառանի բաց դուռը։ Իվան բեյը ներս մտավ և մառանի մութի մեջ պատեպատ ընկնելուց հետո հասավ անկյունին, կռացավ, նստեց, ձեռքերով շոշափեց գետինը, հռհռաց և սկսեց փորել գետինը։

Նա չէր փորում։ Չանգռտում էր մատներով, եղունգներով։ Մութի մեջ տնքում էր, թնչում և չանգռում։ Հանկարծ մատները մի կոշտ բանի դեմ առան։ Իվան բեյը մի վայրկյան մնաց, հետո սկսեց ավելի արագ փորել։ Նրա ձեռքը խրվեց մի փոքրիկ կճուճի մեջ։ Ձգեց և հանեց կճուճը, մութի մեջ զրնգաց կճուճը և պղնձե կոճակները փայլուն բզեզների պես դեսուդեն շաղ եկան։

Իվան բեյը կոճակները հավաքեց բռի մեջ, մոտեցրեց աչքին, որ ավելի լավ տեսնի, մատներով շոշափեց։ Սիրտը բաբախում էր արագ, սարը մի շնչով վեր ելնողի պես։

Քրտինքի կաթիլները գլորվում էին ճակատից, քրտինք էր դուրս գալիս և վաղուց չլվացված մազերի միջից։ Ռունգները լայնացել էին, շնչում էր հևիհև։

Կանգնել էր մառանի անկյունում, բուռը լի պղնձե կոհակներին էր նայում, որոնք մութի մեջ փայլում էին պսպղան։

* * *
Առավոտյան, երբ հարևանի տղան կաթ էր բերել Իվան բեյի համար, դարբասը փակ գտավ։ Ծեծեց մի քանի անգամ, հետո կաթը ետ տարավ։

− Էսօր Իվան բեյը շատ է քնել,− ասաց։

Մյուս առավոտ մեկը պատով իջավ և դարբասի դուռը բացեց։

Իվան բեյի վերարկուն ընկած էր մառանի դռան առաջ։ Գիշերվա քամին ձյուն էր լցրել սենյակի բաց դռնով։

Մառանի անկյունում սառած ընկած էր Իվան բեյը, մատներն արնոտ, չռած աչքերով։ Բռունցքի մեջ սեղմել էր պղնձե երկու կոճակ, կողքին՝ ջարդված կճուճի փշրանքներ, թղթի կտորներ, հին թղթադրամ։

Իսկ հավերը բնում քաղցից ու ցրտից կչկչում էին, կուտ ուզում։

1926