Կոսմոպոլիտը

— Ինչո՞ւ,— հարցրեց Ռահիմ-բեգը, նույնպես թքելով հատակի վրա և ոտով սրբելով։
— Հենց այնպես, ինքս էլ չգիտեմ, երևի իմ պապերի երակներում թուրքի արյուն է եղել։

— Ճշմարիտ, ձեր ազգանունն էլ կարծես թուրքի է, Ալթունով,— նկատեց Ալլահյար-բեգը։

— Կարծեմ, իսկապես թուրք էլ եղել է իմ պապի հայրը։

— Դուք վրացիների հետ լա՞վ եք,— հետաքրքրվեց Ռահիմ-բեգը։

— Ի՞նչ, ո՞ւմ հետ,— հարցրեց Ալթունովը, իբր թե չհասկանալով դիմացինի հարցը։

— Վրացիների․․․

Ալթունովը բարձրաձայն հեգնորեն ծիծաղեց։

— Արհամարհո՞ւմ եք նրանց։

— Իհարկե։

— Ինչո՞ւ։

— Թողնենք։

– Ո՛չ, ո՛չ, հետաքրքրական է,— համառեց երիտասարդ բեգը,— որովհետև ես էլ մի քանի վրացի ծանոթներ ունեմ։

— Գիտեք, ես վրաց ազգի մասին խոսք չունեմ։ Շատ համակրելի, ազնիվ, մաքուր ազգ է, հյուրասեր, աշխատասեր։

— Ուրեմն, ո՞ւմն եք արհամարհում։

— Ազնվականներին։

— Ինչո՞ւ։

— Գոռոզ են, անբարտավան և ծույլ։ Բացի դրանից, շատ մեծ կարծիք ունեն իրենց գեղեցկության մասին։ Երևակայեցեք, ի՞նչ հանդգնություն, նրանք իրենց թուրքերից էլ ավելի գեղեցիկ են համարում։

— Շարունակեցեք, էլ ո՞ւմ եք արհամարհում։

— Ինտելիգենցիային։ Վրաց ինտելիգենցիային, օօ՜, անտանելի է, շովինիստ, մեծախոս, կռվարար։

— Իսկ նրանց օֆիցերնե՞րը, չինովնիկնե՞րը։

— Նրանք էլ իսկի մի բանի նման չեն, օֆիցերները՝ սկանդալիստ, չինովնիկները՝ արբեցող։

— Ուսանողնե՞րը։

— Չեմ ճանաչում, բայց պետք է, որ նրանք էլ մի բանի պիտանի չյինեն։

— Արհեստավորնե՞րը։

— Ճանաչում եմ, չգիտեն իրենց արհեստը, խաբեբաներ են։

— Կանա՞յք։ Գեղեցի՞կ են, չէ՞։
— Հաա՜, դրա մասին խոսք չունեմ։ Շատ շատերի հետ եմ բարեկամ։ Բայց այն էլ կասեմ, որ եթե վաղը, մյուս օրը թուրք կանայք իրենց չադրան դեն գցեն, վրացուհիների աստղը կխավարե․․․

— Դուք գյուղացիների մասին ոչինչ չասացիք, չէ՞ որ կալվածատեր եք, հետաքրքրականը այդ է ձեր համար,— հարցրեց Ալլահյար-բեգը։

— Ես դիտմամբ չասացի,— կոչեց Ալթունովը, նորեն գրգռվելով,— որովհետև արյունս պղտորվում է, երր հիշում եմ վրացի գյուղացիներին։ Այդ տեսակ ըմբոստ տարր աշխարհի ոչ մի կողմում չեք գտնիլ։ Նրանք չե՞ն, որ անտառները կտրատեցին ու այրեցին։ Ատում եմ ամբողջ հոգովս։

— Ուրեմն, ոչ ոքի չեք սիրում վրացիների մեջ,— նկատեց Ռահիմ—բեգը։

— Ասացի, որ վրաց ազգը սիրում եմ։

— Բայց․․․– ուզում էի ես միջամտել, սակայն բարվոք համարեցի լռել, թողնելով, որ հայրենակիցս իր սայլը քշի մինչև վերջը։

Բարեբախտաբար գնացքը հասավ Եվլախ կայարան, ապա թե ոչ համոզված էի, որ Ալթունովը շատ պիտի առաջանար և, պարսավելով աջ ու ձախ բոլորին, դեպի թուրքերն ունեցած իր սիրո ու պաշտամունքի շտեմարանն սպառեր մինչև վերջը։

Բեգերն իրենց նոր բարեկամից բաժանվեցին շատ սիրալիր։

Ռահիմ-բեգը մինչև անգամ հրավիրեց նրան իր կալվածքը հյուր և խոստացավ նրան մի սիրուն նժույգ նվիրել։

— Միայն ոչ այժմ, աշնանը մեզ մոտ ճանապարհները անանցանելի են, եկեք գարնանը կամ ավելի լավ է ամսվա վերջին,— զգուշացրեց Ալլահյար-բեգը, ավելի քան կես տարով հետաձգելով Ռահիմ-բեգի հյուրընկալությունը։

— Շատ շնորհակալ եմ,— ասաց Ալթունսվը, ըստ երևույթին, լավ ընբռնելով այդ տեսակ հրավերների իսկական արժեքը։— Իսկ եթե դուք էլ բարեհաճեք այցելել իմ համեստ կալվածքը, անտառներս կարգի բերելուց և տներս վերաշինելուց հետո, երջանիկ կլինեմ ձեզ հետ որսի գնալու։ Իմ անտառներում մեծ քանակությամբ փասյաններ և թուրաջներ կան։

Թուրքերը դուրս եկան։

Դարձյալ լուսամուտից նայեցի, այս անգամ ուղղակի հետաքրքրվելով, թե ինչ պիտի խոսեն իմ հայրենակցի մասին։

— Ի՞նչ կասես, Ալլահյար-բեգ,— լսեցի երիտասարդ Բեքիխանովի հարցը։
— Թամիզ մարդու նման չէ,— պատասխանեց Ալլահյար-բեգ Մյուլքադարովը,— ես նրա ոչ մի խոսքին չհավատացի։

— Ես էլ։

Անմիջապես ցած իջա իմ տեղից, որպեսզի Ալթունովն իմանա, որ քնած չէի և ամեն բան լսում էի ու տեսնում։

Բայց նա բնավ չշփոթվեց։

— Տեսա՞ք,— դարձավ նա ինձ, տակավին ոգևորված,— տեսա՞ք ինչպես ոչնչացրի այդ հոտածներին. ֆիդոն, օդեկալոն էլ չկա մոտս, որ օդը մի քիչ մաքրեմ։

Այո, նա ուղղակի նրանց ավազակներ անվանեց։ Նա ասաց, որ թուրք տարրը մեր երկրի քաղաքականության համար մի մեծ խոչընդոտ է, որ նա գռեհիկ, ֆանատիկ, հետադեմ, ոչ մաքրասեր և այլն, և այլն․․․

— Բայց ես ձեր ասածները լսեցի,— համարձակվեցի նկատել, հազիվ կարողանալով ծիծաղս զսպել։

Ալթունովը զարմացած ձևանալով, աչքերը լայն բաց արավ և գոչեց.

— Չլսեցի՞ք, անկարելի է, ինչպե՞ս չլսեցիք։

— Այո՛, չլսեցի։

— Ուրեմն, քնած եք եղել։ Շատ ցավում եմ։ Պետք է տեսնեիք նրանց դեմքերի ապուշ արտահայտությունը, երբ բոլորը ասացի։ Գիտեք, երիտասարդ բեգը համաձայնվեց ինձ հետ։

— Իսկ ծերունի՞ն,— հարցրի ես, թույլ տալով ուղեկցիս ասել՝ ինչ կամենում է։

— Ծերունին կատաղեց։ Նա ձեռը սեղմեց իր դաշույնի դաստակի վրա և գոռաց. «Հայ, լռի՜ր»։

— Ահա ի՜նչ, ուրեմն ընդհարվե՞լ եք։

— Ո՛չ, ծերունին իսկույն զսպեց իրեն, երբ, հանգիստ ձևով դուրս բերեցի նագանս և դրեցի քովս։

Նա ետ արավ պիջակի կուրծքը և, ցույց տալով ինչ—որ ռևոլվերի կոթ, շարունակեց.

— Օօ՜, թող միայն փորձեր, ցույց կտայի նրան, թե ինչ ասել է Ալթունով, երբ նրան կատաղեցնում են։

Դրսից լսվող աղմուկն ընդհատեց ուղեկցիս հոխորտանքը, որ երևի, երկար պիտի շարունակվեր։ Ներս մտավ այն կոնդուկտորը, որի հետ Ալթունովը ընդհարվել էր և որին շուտով պիտի արձակեին պաշտոնից։ Նրա ետևից եկավ մի նոր ճամփորդ, որ ամբողջ կոկորդով գոռում էր.

— Այդ այլանդակություն է, խայտառակություն։ Ոչ մի օրինավոր ճամփորդ չի կարող տանել այդպիսի բաներ։
— Հանգստացեք, իշխա՛ն, դուք առանց տեղի չեք մնալ,— համոզում էր կոնդուկտորը բորբոքված ճամփորդին։

— Չէ՛, ասացեք խնդրեմ, այդ ի՞նչ կարգ ու կանոն է, աա՞, ի՞նչ կարգ ու կանոն,— շարունակեց իշխան կոչվածը, ականջ չդնելով կոնդուկտորին և ձեռքերն ուժգին թափով շարժելով օդի մեջ,— փող ենք տալիս, տոմսակ գնում, և հանկարծ տեղ չկա։ Աա՜, այդ ինչ կարգ ու կանոն է։

— Բայց դուք ոտքի վրա չեք մնալ, իշխան, հավատացեք, ո՛չ, չեք մնալ, զուր եք բարկանում։ Ահա այս կուպեում միայն երկու հոգի կա, ուրեմն, երկու ազատ տեղեր կան, կարող եք բռնել։

Իշխան կոչեցյալը մի վիթխարի տղամարդ էր ահագին քթով։ Հագած էր չերքեզի կապա լայն փեշերով ու լայն թևերով։ Ուսերի վրա ուներ չուխայից կարճ տառատոկ ոսկեթել ծոպերով։ Գլխին դրած էր անասելի մեծությամբ մի գդակ, որ նրան լեռնային ավազակի տեսք էր տալիս։

— Անկարգությո՛ւն, այլանդակությո՛ւն, ուրիշ ոչինչ,— չէր հանգստանում իշխանը։

Մեջ մտավ Արկադիյ Մարկովիչ Ալթունովը, որ չէր դադարում ջախջախիչ հայացքներ ձգել հակառակորդ կոնդուկտորի վրա։

— Ձերդ պայծառափայլությունը միանգամայն իրավացի է զայրանում,— ասաց նա,— մի ժամ առաջ այդ միևնույն սուբյեկտը հանդգնեց ինձ էլ կոպիտ ու անվայել պատասխաններ տալ։ Ես այդ մասին արդեն գրել եմ երկաթուղու կառավարչին, որ, իմիջիայլոց ասած, իմ մտերիմ բարեկամն է և որի հետ դեռ երեկ ճաշում էի «Անոննա» ճաշարանում, մի քանի ուրիշ ժեներալների ընկերակցությամբ։

— Աա՜, դուք ո՞վ եք, թույլ տվեք հարցնել,— դարձավ նրան իշխանը։

— Արկադիյ Մարկովիչ Ալթունով։ Կարող եմ ձեզ հավաստիացնել, որ կառավարիչը շատ խստապահանջ է իր ստորադրյալների վերաբերմամբ, միևնույն ժամանակ, սիրալիր է իր բարեկամների հետ։ Հետևաբար, կասկած չունեմ, որ նա, ստանալով իմ նամակը իսկույնևեթ գոհացում կտա ինձ, պաշտոնից ազատելով այդ կիսավայրենուն։

Ապա, դառնալով կոնդուկտորին, սպառնաց.

— Սպասեցե՛ք, սպասեցեք, շուտով կիմանաք, թե ով եմ ես։

Այս անգամ նրտ սպառնալիքը ազդեց կոնդուկտորի վրա։ Խեղճ մարդը ոչինչ չասաց։ Միայն, դառնալով իշխանին, մեղավոր տոնով հարցրեց.

— Ձերդ պայծառափայլություն, գո՞հ եք ձեր տեղով։

— Գոհ եմ, գոհ եմ, գնացեք, իրեղեներս տեղավորեցի՞ք։
— Ահա այստեղ են, մեկ, երկու, երեք։

— Լավ։ Բայց ո՞ւր կորավ բեռնակիրը, ես նրա վարձը չեմ տվել։

— Ձերդ պայծառափայլություն, երբ դուք սկսեցիք գոռալ, նա վախեցավ, իրեղենները թողեց ու փախավ։ Ես եմ ներս բերել։

— Փախավ, հա՛-հա՛-հա՛, փախավ,— քահ-քահ ծիծաղեց իշխանը բարձրաձայն, բաց անելով տերտերի գրպանի չափ բերանը և ցույց տալով սևացած ատամները։—Վախեցավ, որ ծեծեմ, հը՞։

— Այո։

— Ես կծեծեի, ղմերթիմանի, կծեծեի։ Քեզ էլ կծեծեի, եթե տեղ չտայիր։ Դե՛հ, վերցրեք այս և տվեք բեռնակրին։

Սակայն, քսան կոպեկ ստանալով, կոնդուկտորը տատանվեց դուրս գալ կուպեից։

— Ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց մի հաշտարար հայացք ձգելով Ալթունովի վրա։

— Հը՛, էլի ի՞նչ ես ուզում, կացո․․․

— Խնդրեմ միջնորդեք պարոն ճամփորդի մոտ, որ իմ մասին գանգատ չգրե կառավարչին կամ վարչությանը։ Ես գիտեմ դեռ չի գրել, բայց կարող է գրել։ Ձերդ պայծառափայլություն, առանց այդ էլ ծառայողներիս դրությունը նախանձելի չէ։ Ընտանիքի տեր եմ, եթե հանկարծ զրկվեմ պաշտոնից, ո՞ւր պիտի գնամ։ Թող չգանգատվի։

Ալթունովի դեմքը փայլեց ներքին հաճույքից։

— Կացո՛, մի գրեք էլի, ի՞նչ է,— ասաց իշխանը, քիթը կնճռոտելով և ձեռքն օդի մեջ շարժելով։

— Եթե ձերդ պայծառափայլությունը խնդրում է, կարող եմ ներել․․․

— Խնդրում եմ, կացո՛, խնդրում եմ, վա՜․․․

— Թողեք ինձնից ներողություն խնդրե․․․

— Է՜հ,— դարձավ իշխանը կոնդուկտորին, ձեռը զարկելով նրա ուսին,— ներողություն խնդրիր․․․

— Խնդրում եմ։

— Դե՛հ, վերջացավ, դե՛ գնա…

— Շնորհակալություն հայտնեցեք իշխանին, գնացեք և այսուհետև լավ ճանաչեցեք ճամփորդներին,— ներեց Ալթունովն իսկ և իսկ հրամանատար ժեներալի տոնով։

— Շնորհակալ եմ,— արտասանեց կոնդուկտորը և դուրս գնաց։

Իշխանը վերցրեց ուսի տառատոկը, քաշ արավ պատին, նստեց և իր ահագին ոտները դրեց իմ նստարանի վրա։

Ինձ թվաց, որ նոր պայծառափայլությունը մի տեսակ արհամարհանքով է վերաբերվում դեպի հասարակ մահկանացուները, ուստի, նրա հպարտությունը չգրգռելու համար երեսս դարձրի լուսամուտի կողմ և սկսեցի դիտել շրջակա ամայի դաշտերը և լերկ լեռները։ Բայց շուտով պարզվեց, որ նա վերին աստիճանի պարզ մարդ է և բնավ չի պարծենում իր իշխանական տիտղոսով։
Հայտնվեց նաև, որ նրա ազգանունը Մերկվելիձե է, որ նույնպես կալվածատեր է և որ նրա կալվածքը նույնպես Քութայիսի նահանգումն է։

Ես կարծեցի, որ Ալթունովը, հանգամանքից օգտվելով, անմիջապես կսկսի խոսել իր ութ հազար դեսյատին վարելահողի ու անտառի մասին, մանավանդ որ իշխան Մերկվելիձեի հարևանն է։ Ամենևին, նա այդ մասին բառ անգամ չարտասանեց, չնայելով, որ «գյուղացիներն այրել էին նրա անտառները»։

Սակայն այդ բնավ նրան չխանգարեց խոսակցության ուրիշ նյութեր գտնելու և գրավելու իշխանի բարեկամությունը։ Սկսեց նա հայտնել իր անսահման սերն ու հարգանքը համայն վրաց ազգին՝ առանց որևէ դասակարգի բացառության։ Ամենից շատ նա գովաբանեց ազնվականությանը, համարելով նրան «ասպետական» դասակարգ։ Շատ անփույթ ձևով հիշեց մի շարք հայտնի իշխանական անուններ, որոնց հետ վաղուց, շատ վաղուց «դու»-ով է խոսում և որոնք ուրիշ կերպ չեն անվանում նրան, եթե ոչ «մեր թանկագին Արշակը»։ Նկարագրեց մի շարք քեֆեր, դուդուկով ու զուռնայով, «Եդեմ» և «Ֆանտազիա» այգիներում։

Պարզվեց ինձ համար, որ իշխան Մերկվելիձեն բացի պարզ մարդ լինելուց, զերծ է ազգայնական տենդենցներից և բոլոր ազգերին ու ազգություններին վերաբերվում է հավասար անտարբերությամբ։

Սակայն անհանգիստ Ալթունովն այնուամենայնիվ չկամեցավ դադարել շոյել իշխանի ազգայնական ինքասիրությունն ու ասաց.

— Բայց, ձերդ պայծառափայլություն, ե՛ս դարձյալ կասեմ, որ հայերը մեղավոր են վրացիների առջև։

— Ինչո՞ւ, կացո՛,— հետաքրքրվեց իշխանը, վերցնելով ահագին գդակը, և շպրտելով մի կողմ այնպես, որ կարծես այլևս հարկավոր չէր իրեն։

— Խոսքս մեր կապիտալիստների մասին է։ Նրանք կլանում են Վրաստանը, օգտվելով ազնվականների նեղ վիճակից և մեկը մյուսի ետևից գնելով նրանց տոհմական կալվածները։

— Այդ ճիշտ չէ, ճիշտ չէ,— գոչեց իշխանը, հանկարծ տաքանալով,—

մեղավորը ոչ հայերն են, ոչ օտարները։ Կացո, հանգամանքներն են մեղավոր, մեկ էլ ինքներս, վրացի ազնվականներս։
— Այդ ինչպե՞ս,— հարցրի ես։

— Այնպես, մենք ծախում ենք, կապիտալիստները գնում են։ Որ չծախենք, ո՞վ կարող է զոռով գնել։

— Բայց ինչո՞ւ են գնում,— ասաց Ալթունովը,— հայերը չպիտի գնեն։

— Խնդրում, աղաչում ենք գնել, վաա՜,— ավելի տաքացավ իշխանը,— օրինակ, մեկը ես։ Տասնհինգ տարի է բանկին տոկոսներ եմ վճարում, քանդվեցի, վա՜։ Պարտքերի մեջ, ա՛յ, մինչև կոկորդս եմ խրվել։ Վճռեցի, վերջապես, կալվածքս ծախել։ Սատանան տանի, գոնե մի երկու տարի կուշտ կապրեմ ու այդ անպիտան գյուղացիներից կազատվեմ։ Առաջարկեցի բանկին վերցնել իր իսկական գնով՝ մերժեց։ Առաջարկում եմ գյուղացիներին պակաս գնով՝ մերժում են։ Փող չունենք, ասում են, վա՜, ես մեղավո՞ր եմ, որ նրանք փող չունեն։ Ինձ էլ հենց փող է հարկավոր ապրելու համար, ազգասիրությունը ինչի՞ս է պետք։ Այժմ ինձ հարցրեք, որտեղի՞ց եմ գալիս և ո՞ւր եմ գնում։

— Երևի Բաքու եք գնում,— ասացի ես։

— Հաա՜, հա՜, իսկ և իսկ Բաքու։ Ինչո՞ւ եմ գնում, կացո՛, կարոտե՞լ եմ նրա մազութի հոտին։ Գնում եմ կալվածքս մեկին առաջարկելու։

— Ո՞վ է այդ մեկը,— հարցրեց Ալթունովը։

— Նավթա-արդյունաբեր Մարալյանցը, նա փող շատ ունե։ Անցյալ տարի նա Եվլախի մոտ գնեց մի մեծ կալվածք։ Լսեցի, որ այժմ այնտեղ է։ Երեկ Քութայիսից եկա նրան տեսնելու, չկար։ Ասացին՝ գնացել է Բաքու։ Հիմա վազում եմ այնտեղ։ Դե՜հ, ուրեմն, էլ ի՞նչ մեղք ունեն հայերը կամ ուրիշները։ Եթե կամենաք, մենք դեռ շնորհակալ ենք նրանցից, որ չեն թողնում բանկերին մեր կալվածներն աճուրդով կես գնով վաճառելու։

Ալթունովը լուռ էր։

Բայց ինձ համար միանգամայն անհասկանալի էր այն, որ մի ակնարկ անգամ չարավ իր քութայիսյան կալվածքի մասին։ Այս բանն ինձ այնքան հետաքրքրեց, որ չկարողացա ինձ զսպել և հարցրի.

— Ասա՛ խնդրեմ, պարոն Ալթունով, ձեր կալվածքը, որ նույնպես Քութայիսի նահանգումն է գտնվում, տոհմակա՞ն է, թե՞ վրացիներից գնված։

Նա թեթև ցնցվեց և նայեց ինձ մի տեսակ կես-կատաղի ու կես-աղերսական հայացքով։

— Ի՞նչ,— գոչեց իշխան Մերկվելիձեն, ձեռը բարեկամաբար դնելով Ալթունովի ուսի վրա,— դուք էլ ե՞ք կալվածատեր։
— Այո՛,— պատասխանեցի ես հայրենակցիս փոխարեն,— պարոն Ալթունովը Քութայիսի նահանգում ունե ութ հազար դեսյատին մի կալվածք, որի կեսը վարելահող է, մյուս կեսը անտառ։ Թեև անտառները գյուղացիների ձեռքերով այրված են ու կտրատված, բայց այնտեղ մեծ քանակությամբ կաքավներ ու փասյաններ կան։

— Ո՞ւթ հազար դեսյատի՞ն,— գռչեց իշխան Մերկվելիձեն ապշած,— կացո՜, այդ տեսակ մեծ կալվածք Քութայիսի նահանգում ոչ ոք չունե։ Բայց չէ, կարելի է մի քանի կալվածքներ գնել եք ու միացրել։

— Այո՛, ոչինչ, դատարկ բան է,— արտասանեց Ալթունովը անորոշ և դարձյալ նայեց երեսիս։

— Սակայն սպասեցեք,— ուշքը ժողովեց իշխանը,— ես Քութայիսի նահանգի բոլոր կալվածատերերին անձամբ միառմի ճանաչում եմ։ Որքան հիշում եմ այնտեղ Արկադիյ մարկովիչ Ալթունով անունով կալվածատեր չկա, այն էլ ութ հազար դեսյատին ունեցող։

Այս անգամ ես նայեցի Ալթունովի երեսին, խոստովանում եմ, ոչ առանց նենգության։

Հանկարծ նա գլուխը բարձրացրեց և ականջ դրեց դեպի դուրս։

— Ա՛հ,— գոչեց, արագությամբ ոտքի ելնելով,— այդ ի՞նչ աղմուկ է։ Կարծեմ կանայք օգնության են կանչում։

Ես մի ոստումով դուրս վազեցի կուպեից։

— Օգնությո՜ւն, գալիս եմ, գալի՜ս եմ,— գոչեց իշխանը ահեղ ձայնով և ձեռը տարավ դաշույնին։

Դուրս եկանք նրբանցք։

Ոչինչ չկար։ Այնտեղ երկու դեռահաս օրիորդներ և մի պատանի բարձրաձայն ծիծաղում էին։ Պարզվեց, որ նրանց ծիծաղի առարկան մի թուրք կին է, որ անցնում էր դաշտով ձի նստած, երկու երեխա գրկում պահած և երրորդին ձիու գավակին կապած։

— Ա՜հ,— ասաց Ալթունովը, ինքն էլ ծիծաղելով,— այնպիսի աղմուկ էր, որ ես կարծեցի ավազակներ են հարձակվել և խեղդում են․․․ կանանց․․․ հասկանո՞մ եք, կանանց․․․

— Կացո, այստեղ ավազակներ ի՞նչ գործ ունեն,— գոչեց իշխան Մերկվելիձեն,— ինձ էլ զուր անհանգստացրիր։

— Գիտե՛ք, ձերդ պայծառափայլություն,— արդարացավ հայրենակիցս,— այս ճանապարհի վրա ամեն բան սպասելի է։ Վերջերս ավազակությունն

այնքան է զարգացել, որ սրիկաները երկաթուղու գնացքներն են կանգնացնում և ճամփորդներին կողոպտում։
— Ճիշտ է,— համաձայնվեց իսկույն իշխանը, չգուշակելով Ալթունովի խորամանկությունը, որ ինձ էլ խաբեց։

Վերադարձանք կուպե, և այլևս խոսք չեղավ Ալթունովի ութ հազար դեսյատին կալվածքի մասին։

Այս անգամ Ալթունովը բարձրացավ կուպեի վերին մասը, իր տեղը սիրալիր զիջելով իշխանին։ Շատ չանցած լսվեց նրա անդորր խռմփոցը։ Նա քնեց, չնայելով, որ քունը համարյա «կես մահ է»․․․

Իշխանը պառկեց, փաթաթվեց տառակոտի մեջ և նույնպես խռմփացրեց, միայն ոչ Ալթունովի պես հանդարտ, այլ անասելի աղմուկով։

Զարթնեցին ուղեկիցներս առավոտյան այն ժամանակ, երբ գնացքն արդեն Բաքու էր հասել։ Իշխանը մեզ ողջերթ մաղթեց և դուրս եկավ վագոնից։

— Մնա՜ք բարով, իշխան, մնա՜ք քարով,– զոչեց Ալթունովը նրա եաևից,— հույսով եմ, որ մեր բարեկամությունը հաստատ կլինի։ Օ՛հ,— դարձավ նա ինձ անմիջապես,— վերջապես ազատվեցինք այդ տխմարի ընկերությունից։ Ա՛յ ստախոս։ Ասում է կավածք ունիմ Քութայիսի նահանգում։ Ես Մերկվելիձե անունով կալվածատեր չեմ ճանաչում։ Արժե՞ր վիճաբանել այդ ստախոսի հետ։

Բայց ինձ համար արդեն պարզ էր, թե որն է նրանցից ստախոսը։

Երբ գնացքը նորեն շարժվեց, մեր կուպեում երևացին երկու հրեական միմյանցից խիստ տարբեր տիպեր՝ մեկը հին, մյուսը նոր։ Մեկը նիհար էր, կուրծքը ներս ընկած, արծվաքիթ, խիստ թանձր և խիստ սև մազերով։ Նրա մորուքը սկսվում էր ուղիղ աչքերի տակից և վերջանում էր չգիտեմ ուր։ Մյուսը գեր էր, առողջ կրծքով, կարմիր երեսով, շեկ մազերով, սպիտակ, ինչպես պինդ խաշած ձու։

Ալթունովը մի արհամարհական հայացք ձգեց ներկաների վրա, իհարկե, գաղտնի և ասաց ինձ հայերեն.

— Հիմա էլ Իսրայելի զավակների ձեռքն ընկանք։ Թյո՛ւ, դրանց հետ չեմ խոսելու։ Եվ իրավ, մոտ կես ժամ նա իրան պահեց ինչպես անմատչելի դալայլամա, հազիվ ինձ ևս մի քանի հատուկտոր խոսքեր ուղղելով։ Միայն չմոռացավ այդ կարճ միջոցում չորս անգամ գրպանից դուրս բերել ոսկյա և ադամանդյա մետաղադրամներով արծաթե ծխախոտատուփը այնպես, որ հրեաները տեսնեն։

Հայտնի է, որ հրեաները ճամփորդության ժամանակ տանել չեն կարող ուղեկիցներին և ընդունակ են անգլիացիներին անգամ շատախոս դարձնելու։
— Ւնչպես երևում է, Թիֆլիսից եք գալիս,— դիմեց ինձ հրեան։

Եվ, բավարար պատասխան ստանալով, նա դարձավ Ալթունովին։

— Դուք նույնպե՞ս։

Հայրենակիցս իսկույնևեթ կակղեց և խզեց իր լռությունը։ Եվ սկսվեց։ Մի ժամ չանցած նա արդեն բարեկամացել էր երկու տարբեր տիպերի հետ։

Մասնավորից սկսելով, Ալթունովն անցավ հասարակական խնդիրներին։ Թողնելով հասարակականը, վազեց դեպի քաղաքականը, այնտեղից դեպի՝ կրոնականը։ Որոնեց, գտավ և որոշեց նախաքրիստոնեական եբրայեցիների կատարած հսկայական դերը պատմության մեջ, հատկացնելով այդ դերին ամենափայլուն էջեր։ Աստվածաշունչը համարելով գիրք գրոց, Թալմուդը դրեց ավետարանի կողքին ու երկուսին էլ հավասար երկրպագեց։ Չլինեին նրանք, կռապաշտությունը պիտի թագավորեր մինչև այժմ ամենուրեք և նրա հետ միասին բարբարոսությունը։

Բաց թողնելով պատմության օձիքը, Ալթունովն անցավ դեպի ներկա և մի քանի թեթև վերապահումներով դարձյալ հրեաներին նստեցրեց ազգերի գլխին։ Ինչ ուզում են թող ասեն օբսկուրանտները, ոչ գիտություն, ոչ ճարտարվեստ, ոչ արդյունաբերություն, ոչ առևտուր, ոչ արվեստներ, ոչ գրականություն և ոչ նույնիսկ բարոյականություն չեն կարող գոյություն ունենալ առանց հրեաների։ Նրանք են ամենախելոք, ամենաաշխատասեր, ամենատաղանդավոր, ամենա․․․ և այլն, և այլն, և այլն ազգը։ Դա մի սովորական ազգ չէ, այլ մարմնացած հանճարը մարդկության, այսպես ասած, նրա մտավոր կվինտ էսենցիան։ Սուտ է, թե հրեաները հարստահարիչներ են, վաշխառուներ և այլն։ Դա թուլամորթների նախանձի արդյունք է․․․ Սուտ է, թե նրանք մաքրասեր չեն և ինչ-որ հատկանիշ հոտ ունին. նրանք եվրոպական որ ազգի հետ ասես կարող են մրցել գործածած սապոնի քանակով։

Վերջապես սուտ է, թե նրանք փողասեր են․․․

— Ներողություն,— ընդհատեց հայրենակցիս ոգևորությունը շիկահեր հրեան,— այդ մեկը սուտ չէ։ Մենք փող սիրում ենք։

— Այո՛, կարելի է, բայց հայերը ձեզանից ավելի փողասեր են։

— Գուցե, ես հայերին լավ չեմ ճանաչում։

Իսկ ես շատ լավ եմ ճանաչում։

Եվ այսպես մի ամբողջ օր ու երեկո Արկադիյ Մարկովիչ Ալթունովը շոյեց, շողոքորթեց իր ուղեկիցներին։
Մի անգամ երբ նա իջել էր ինչ—որ կայարանում թեյ խմելու, մորուքավոր ու սևահեր հրեան ինձ հարցրեց.

— Ասացեք խնդրեմ, դուք հա՞յ եք։

— Այո։

— Իսկ այդ մա՞րդը։

— Նույնպես հայ է։

— Դուք համաձա՞յն եք նրա բոլոր գովասանքներին հրեաների վերաբերյալ։

— Ոչ լիովին։

— Ես նույնպես համաձայն չեմ շատ բաների հետ,— ասաց հրեան ժպտալով։

Հասանք վերջապես Ռոստով։

Ալթունովը հրեաների հետ իջավ գնացքից։

Երբ նա ինձ ողջերթ մաղթելով, ձեռքս սեղմում էր, ես մի րոպե պահեցի նրան և հարցրի.

— Դուք բոլոր ազգերին գովերգեցիք, բոլորին էլ պարսավեցիք, ասացեք խնդրեմ, դուք ինքներդ ի՞նչ եք։

— Կոսմոպոլի՛տ,— պատասխանեց Ալթունովը հանգիստ ու հեռացավ։