Այծատուր
Մի հարուստ սովդաքար իր քարավանով իջնում է մի գյուղի մոտ: Գիշերը վեր է կենում, որ պտտի քարվանի չորս կողմով, մեկ էլ տեսնում է, որ երկու մարդ դուրս եկան գյուղից, նրանց առաջը եկավ մի ուրիշ մարդ և հարցրեց.
-Ի՞նչ բախտ գրեցիք նորածին մանուկի համար:
-Այստեղ իջած սովդաքարի բախտը նրան տվինք:
Ասում ու աներևութանում են: Սովդաքարը հասկանում է, որ սրանք երեխաների ճակատի վրա նրանց բախտը գրող հրեշտակներ են և շատ է տխրում, որ իր բախտը տվել են մի նորածին մանուկի: Գնում է գյուղ, հարցուփորձ անելով իմանում, թե ում տանն է երեխա ծնվել այն գիշերը: Գնում ու բարուրի մեջ մի փափլիկ տղա է տեսնում, առաջարկում է ծնողներին, որ երեխային իրեն տան, ինքը հարուստ է, նրան լավ կպահի, ունեցվածքը կտա նրան, քանի որ որդի չունի:
Ծնողները չեն ուզում տալ երեխային, բայց քանի որ շատ աղքատ էին, չգիտեին՝ ինչ անեն: Դրացիները հավաքվում են, ծնողներին խորհուրդ տալիս, որ իրենց երեխայի բախտավորությանը արգելք չլինեն, զավակներ ունեն, հազիվ նրանց պահեն, իսկ սա հարուստ մարդ կդառնա և նրանց էլ կհարստացնի: Այսպես ծնողները համաձայնում են և իրենց մանուկին մի քանի ոսկով տալիս են սովդաքարին: Սովդաքարը գնում է մի թաքուն տեղ՝ ջրառատ ու գեղեցիկ մի հովիտ, և ծառային կարգադրում երեխային տանել ու թաղել, բայց սիրտն ու թոքը բերել իրեն. կարծում է երեխայի սիրտն ու թոքերը կվերադարձնեն իր բախտը: Ծառան տիրոջ անգութ հաճույքը չի իրագործում: Երեխային դնում է մի թփի տակ՝ նրա պահպանությունը թողնելով Վերին նախախնամությանը: Ոչ հեռու ոչխարի հոտ կար: Հովիվներից մի ուլ է գնում, մորթում, սիրտն ու թոքը տանում տիրոջը: Սովդաքարը խորովում, ուտում է, շարունակում ճանապարհը: Ոչխարի հոտը մոտենում է այն թփին, ուր դրված է երեխան: Նրա մեջ մի այծ կա, որի ծիծը լիքն է և նա ծծկեր կենդանի է փնտրում, որ թեթևացնի իր ծանրությունը: Երեխային տեսնելով թփի տակ ուլի պես հեկեկալիս՝ մոտենում ու ծիծը դնում է բերանին: Թե´ այծը, թե´ մանուկը հավասարապես գոհ են մնում այդ անակնկալ դեպքից: Այծի համար այդ բանը սովորություն է դառնում և ամեն օր միևնույն ժամին, ուր էլ լինի հոտը, ջոկվում է, վազում դեպի մանուկը, որ ծիծ տա նրան: Այդ կթի այծը պատկանում է մի պառավի: Մի քանի որ կաթից զրկվելով՝ պառավը կարծում է, թե հովիվներն են կթում իր այծին: Գնում է, հարցնում, բայց սրանք ասում են, թե այծը սովորություն է դարձրել անհետանալ հոտից: Պառավը հետևում է այծին և գտնում երեխային: Անչափ ուրախանում է և նրան տանում ու պահում, մեծացնում է: Անունը դնում է Այծատուր, քանի որ սկզբում այծն էր պահպանել նրան: Այծատուրը դառնում է պառավի նեցուկը, նրա պահապանը: Երբ արդեն տասնյոթ տարեկան է լինում, իրենց գյուղ է գալիս սովդաքարը իր մեծ քարվանով: Այծատուրը նրան օգնում է, ձին պահում, կերակուր պատրաստում և սովդաքարին շատ դուր է գալիս: Սովդաքարը ուզում է նրան իր մոտ վերցնել, և տղային հարցեր է տալիս: Տեղեկանալով տղայի ծագմանը՝ գլխի է ընկնում, որ սա այն մանուկն է, և որ ծառան այն ժամանակ չի սպանել տղային: Առաջարկում է իր մոտ տանել: Այծատուրը համաձայնում է: Հուսադրելով խնամակալ պառավին, որ շուտով հետ կդառնա, նրան մենակ չի թողնի, գնում է սովդաքարի հետ: Սովդաքարը մեծ հարստության տեր է: Ով ինչ ունի ծախելու, նրա առնելուն է սպասում, ով ինչ ունի գնելու, նրա ապրանքի գալուն է սպասում: Այժմ իր քարվանով տուն է վերադառնում և հինգ օրից հետո պետք է հասնի: Տղային նամակ է տալիս և ասում, որ նա առաջ ընկնի, նամակը անձամբ տա իր կնոջը: Այծատուրը շտապում է կատարել տիրոջ հրամանը: Հաջորդ օրը հասնում է սովդաքարի տունը: Տեսնելով, որ դուռը փակ է, նստում է պատի տակ ու հոգնածությունից քնում: Պատուհանից նրան տեսնում է սովդաքարի դուստրը՝ Գոհարիկը, շատ գեղեցիկ ու խելացի մի աղջիկ: Նա անմիջապես սիրահարվում է տղային: Նկատելով տղայի ծոցից դուրս եկած մի նամակի ծայր, վազում, այն վերցնում է և կարդում հոր գրածը: Նամակում սովդաքարը կնոջը պատվիրում է ցանկացած միջոցով սպանել տղային մինչև իր գալը: Աղջիկը այրում է նամակը և գրում մեկ այլ նամակ, որում իբր հայրը պատվիրում է կնոջը Գոհարիկին և տղային ամուսնացնել մինչև իր գալը: Նամակը դնում է տղայի ծոցը և գնում մոր մոտ և հայտնում, որ մի տղա կա այնտեղ քնած: Ձիով է եկել, ձին հայրիկինն է, ուրեմն լրաբեր պետք է լինի: Մայրը արթնացնում է տղային, կարդում նամակը, հայտնում լուրը երիտասարդներին: Այծատուրը ևս սիրահարված է Գոհարիկին, երբեք նման գեղեցկություն չի տեսել: Նրանց ամուսնացնում են: Երբ հինգ օրից սովդաքարը հասնում է տուն, տեսնում է՝ Այծատուրն ու Գոհարիկը զբոսնում են: Կինը սովդաքարին հայտնում է, թե արել է ամեն ինչ այնպես, ինչպես գրել էր նամակում: Սովդաքարը կարծում է, թե նամակը ինքը՝ տղան է փոխել, որոշում է վրեժխնդիր լինել: Հաջորդ օրն այգեպանին պատվիրում է մի խոր հոր փորել և ամբողջ գիշեր կրակ վառել նրանում, իսկ վաղը առավոտյան, մի մարդ կուղարկի այնտեղ, հենց մտնի թե չէ, բռնեն ու գցեն հորի մեջ, վրան նոր ցախ լցնեն և այրեն: Երեկոյան սովդաքարը Այծատուրին ասում է, թե իբր ինքը զղջացել է, որ շտապել է և ուզում է հրավերք սարքել քաղաքացիների համար, պատրաստությունը ինքը կտեսնի, միայն մի խնդրանք ունի, Այծատուրը թող գնա այգի և թարմ մրգեղենի ու ծաղիկների պատրաստությունը ինքը տեսնի: Մյուս օրը Այծատուրը վեր է կենում, պատրաստվում, որ գնա այգի: Ճանապարհին, աղոթարանի մոտով անցնելիս, որոշում է գնալ աղոթք կատարել, քանի որ օրը կիրակի է, և բոլորը աղոթարանում են: Երկար է մնում այնտեղ, իսկ անհամբեր սովդաքարը, անհանգստությունից շտապում է այգի, որ տեսնի՝ արդյոք կատարել են իր հրամանը: Այգի մտնելուն պես այգեպանները նրան բռնում գցում են հորը ու այրում: Սովդաքարը աղաղակում է, թե ինքը նրանց տերն է, բայց ոչ ոք չի լսում, կարծես ամենքն էլ խլացել ու կուրացել են: Երկու ժամ հետո Այծատուրը գնում է այգի: Նրան ընդունում են իբրև իրենց տիրոջը և հայտնում, որ նրա հրամանը կատարված է: Տղան իմանում է, որ սովդաքարն ընկել է ուրիշի համար փորել տված հորը: Այստեղ հեքիաթաբաններն ասում են, թե այգեպանների աչքումը Այծատուրն իրանց տիրոջ նման էր երևացել, իսկ սովդաքարը մի ուրիշի: Ասում էլ են, թե ճակտի գրածը չի ջնջվիլ, և ուրիշի համար հոր փորողը ինքը կընկնի նրա մեջ:
-Ի՞նչ բախտ գրեցիք նորածին մանուկի համար:
-Այստեղ իջած սովդաքարի բախտը նրան տվինք:
Ասում ու աներևութանում են: Սովդաքարը հասկանում է, որ սրանք երեխաների ճակատի վրա նրանց բախտը գրող հրեշտակներ են և շատ է տխրում, որ իր բախտը տվել են մի նորածին մանուկի: Գնում է գյուղ, հարցուփորձ անելով իմանում, թե ում տանն է երեխա ծնվել այն գիշերը: Գնում ու բարուրի մեջ մի փափլիկ տղա է տեսնում, առաջարկում է ծնողներին, որ երեխային իրեն տան, ինքը հարուստ է, նրան լավ կպահի, ունեցվածքը կտա նրան, քանի որ որդի չունի:
Ծնողները չեն ուզում տալ երեխային, բայց քանի որ շատ աղքատ էին, չգիտեին՝ ինչ անեն: Դրացիները հավաքվում են, ծնողներին խորհուրդ տալիս, որ իրենց երեխայի բախտավորությանը արգելք չլինեն, զավակներ ունեն, հազիվ նրանց պահեն, իսկ սա հարուստ մարդ կդառնա և նրանց էլ կհարստացնի: Այսպես ծնողները համաձայնում են և իրենց մանուկին մի քանի ոսկով տալիս են սովդաքարին: Սովդաքարը գնում է մի թաքուն տեղ՝ ջրառատ ու գեղեցիկ մի հովիտ, և ծառային կարգադրում երեխային տանել ու թաղել, բայց սիրտն ու թոքը բերել իրեն. կարծում է երեխայի սիրտն ու թոքերը կվերադարձնեն իր բախտը: Ծառան տիրոջ անգութ հաճույքը չի իրագործում: Երեխային դնում է մի թփի տակ՝ նրա պահպանությունը թողնելով Վերին նախախնամությանը: Ոչ հեռու ոչխարի հոտ կար: Հովիվներից մի ուլ է գնում, մորթում, սիրտն ու թոքը տանում տիրոջը: Սովդաքարը խորովում, ուտում է, շարունակում ճանապարհը: Ոչխարի հոտը մոտենում է այն թփին, ուր դրված է երեխան: Նրա մեջ մի այծ կա, որի ծիծը լիքն է և նա ծծկեր կենդանի է փնտրում, որ թեթևացնի իր ծանրությունը: Երեխային տեսնելով թփի տակ ուլի պես հեկեկալիս՝ մոտենում ու ծիծը դնում է բերանին: Թե´ այծը, թե´ մանուկը հավասարապես գոհ են մնում այդ անակնկալ դեպքից: Այծի համար այդ բանը սովորություն է դառնում և ամեն օր միևնույն ժամին, ուր էլ լինի հոտը, ջոկվում է, վազում դեպի մանուկը, որ ծիծ տա նրան: Այդ կթի այծը պատկանում է մի պառավի: Մի քանի որ կաթից զրկվելով՝ պառավը կարծում է, թե հովիվներն են կթում իր այծին: Գնում է, հարցնում, բայց սրանք ասում են, թե այծը սովորություն է դարձրել անհետանալ հոտից: Պառավը հետևում է այծին և գտնում երեխային: Անչափ ուրախանում է և նրան տանում ու պահում, մեծացնում է: Անունը դնում է Այծատուր, քանի որ սկզբում այծն էր պահպանել նրան: Այծատուրը դառնում է պառավի նեցուկը, նրա պահապանը: Երբ արդեն տասնյոթ տարեկան է լինում, իրենց գյուղ է գալիս սովդաքարը իր մեծ քարվանով: Այծատուրը նրան օգնում է, ձին պահում, կերակուր պատրաստում և սովդաքարին շատ դուր է գալիս: Սովդաքարը ուզում է նրան իր մոտ վերցնել, և տղային հարցեր է տալիս: Տեղեկանալով տղայի ծագմանը՝ գլխի է ընկնում, որ սա այն մանուկն է, և որ ծառան այն ժամանակ չի սպանել տղային: Առաջարկում է իր մոտ տանել: Այծատուրը համաձայնում է: Հուսադրելով խնամակալ պառավին, որ շուտով հետ կդառնա, նրան մենակ չի թողնի, գնում է սովդաքարի հետ: Սովդաքարը մեծ հարստության տեր է: Ով ինչ ունի ծախելու, նրա առնելուն է սպասում, ով ինչ ունի գնելու, նրա ապրանքի գալուն է սպասում: Այժմ իր քարվանով տուն է վերադառնում և հինգ օրից հետո պետք է հասնի: Տղային նամակ է տալիս և ասում, որ նա առաջ ընկնի, նամակը անձամբ տա իր կնոջը: Այծատուրը շտապում է կատարել տիրոջ հրամանը: Հաջորդ օրը հասնում է սովդաքարի տունը: Տեսնելով, որ դուռը փակ է, նստում է պատի տակ ու հոգնածությունից քնում: Պատուհանից նրան տեսնում է սովդաքարի դուստրը՝ Գոհարիկը, շատ գեղեցիկ ու խելացի մի աղջիկ: Նա անմիջապես սիրահարվում է տղային: Նկատելով տղայի ծոցից դուրս եկած մի նամակի ծայր, վազում, այն վերցնում է և կարդում հոր գրածը: Նամակում սովդաքարը կնոջը պատվիրում է ցանկացած միջոցով սպանել տղային մինչև իր գալը: Աղջիկը այրում է նամակը և գրում մեկ այլ նամակ, որում իբր հայրը պատվիրում է կնոջը Գոհարիկին և տղային ամուսնացնել մինչև իր գալը: Նամակը դնում է տղայի ծոցը և գնում մոր մոտ և հայտնում, որ մի տղա կա այնտեղ քնած: Ձիով է եկել, ձին հայրիկինն է, ուրեմն լրաբեր պետք է լինի: Մայրը արթնացնում է տղային, կարդում նամակը, հայտնում լուրը երիտասարդներին: Այծատուրը ևս սիրահարված է Գոհարիկին, երբեք նման գեղեցկություն չի տեսել: Նրանց ամուսնացնում են: Երբ հինգ օրից սովդաքարը հասնում է տուն, տեսնում է՝ Այծատուրն ու Գոհարիկը զբոսնում են: Կինը սովդաքարին հայտնում է, թե արել է ամեն ինչ այնպես, ինչպես գրել էր նամակում: Սովդաքարը կարծում է, թե նամակը ինքը՝ տղան է փոխել, որոշում է վրեժխնդիր լինել: Հաջորդ օրն այգեպանին պատվիրում է մի խոր հոր փորել և ամբողջ գիշեր կրակ վառել նրանում, իսկ վաղը առավոտյան, մի մարդ կուղարկի այնտեղ, հենց մտնի թե չէ, բռնեն ու գցեն հորի մեջ, վրան նոր ցախ լցնեն և այրեն: Երեկոյան սովդաքարը Այծատուրին ասում է, թե իբր ինքը զղջացել է, որ շտապել է և ուզում է հրավերք սարքել քաղաքացիների համար, պատրաստությունը ինքը կտեսնի, միայն մի խնդրանք ունի, Այծատուրը թող գնա այգի և թարմ մրգեղենի ու ծաղիկների պատրաստությունը ինքը տեսնի: Մյուս օրը Այծատուրը վեր է կենում, պատրաստվում, որ գնա այգի: Ճանապարհին, աղոթարանի մոտով անցնելիս, որոշում է գնալ աղոթք կատարել, քանի որ օրը կիրակի է, և բոլորը աղոթարանում են: Երկար է մնում այնտեղ, իսկ անհամբեր սովդաքարը, անհանգստությունից շտապում է այգի, որ տեսնի՝ արդյոք կատարել են իր հրամանը: Այգի մտնելուն պես այգեպանները նրան բռնում գցում են հորը ու այրում: Սովդաքարը աղաղակում է, թե ինքը նրանց տերն է, բայց ոչ ոք չի լսում, կարծես ամենքն էլ խլացել ու կուրացել են: Երկու ժամ հետո Այծատուրը գնում է այգի: Նրան ընդունում են իբրև իրենց տիրոջը և հայտնում, որ նրա հրամանը կատարված է: Տղան իմանում է, որ սովդաքարն ընկել է ուրիշի համար փորել տված հորը: Այստեղ հեքիաթաբաններն ասում են, թե այգեպանների աչքումը Այծատուրն իրանց տիրոջ նման էր երևացել, իսկ սովդաքարը մի ուրիշի: Ասում էլ են, թե ճակտի գրածը չի ջնջվիլ, և ուրիշի համար հոր փորողը ինքը կընկնի նրա մեջ: